Ateny

Ateny [Αθήνα] - to stolica i największe miasto Grecji, liczące, jeśli brać pod uwagę tylko gminę Ateny, ponad 650 tys. mieszkańców, zaś ok. 3,5 mln mieszkańców - jeśli mówi się o tzw. Wielkich Atenach, aglomeracji obejmującej Ateny, Pireus oraz miasta satelickie. Miasto leży w regionie Attyka, jednym z 13 regionów administracyjnych Grecji. Ateny są jednym z najstarszych miast na świecie, z historią sięgającą X lub nawet XI wieku p.n.e. W najlepszym okresie swej historii starożytnej były jednym z najpotężniejszych w Helladzie państw-miast, obejmującym od V wieku p.n.e. ważny port, Pireus. Były też wówczas wybitnym ośrodkiem nauki i kultury, wywierającym wpływ na cały region Morza Śródziemnego, a dziś powszechnie uznawanym za kolebkę całej zachodniej cywilizacji. Dziś Ateny są miastem globalnym, jednym z najważniejszych ośrodków finansowych i ekonomicznych w Europie południowo-wschodniej, głównym ośrodkiem politycznym, naukowym i kulturalnym w Grecji, a także popularną destynacją turystyczną, słynącą głównie z zabytków architektury pochodzących z klasycznej epoki starożytnej historii Grecji; przyciągającą turystów atrakcją jest też Festiwal Ateński, organizowany corocznie w lecie.

Tereny, na których leżą dzisiejsze Ateny, były zamieszkałe już w czasach prehistorycznych. Zalążkiem miasta Ateny była warownia, zbudowana na wzgórzu (dziś znanym jako Akropol ateński) w okresie mykeńskim w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e., później przekształcona w miejsce kultu, otoczone rozbudowującym się na sąsiadujących wzgórzach miastem. W 480 roku p.n.e. Ateny zniszczyli Persowie, jednak wkrótce potem miasto zostało odbudowane i ufortyfikowane, wchodząc w drugiej połowie V wieku p.n.e. w okres rozkwitu, trwający do utraty niepodległości w 338 roku p.n.e., gdy cała ówczesna Grecja została podporządkowana Macedonii. Później, pod ponowaniem Rzymu, następnie Cesarstwa Bizantyjskiego, a zwłaszcza po 1458 roku, gdy dawna Grecja znalazła się w rękach Imperium Osmańskiego, Ateny straciły na znaczeniu. Odzyskały je dopiero w XIX wieku, gdy po zwycięskiej wojnie o niepodległość i powstaniu Królestwa Grecji miasto (liczące wówczas kilka tysięcy mieszkańców, parędziesiąt razy mniej niż w okresie klasycznym) zostało, głównie z uwagi na swe historyczne znaczenie, wybrane na stolicę odrodzonego państwa.


Ateny leżą w regionie Attyka, na obszarze rozciągającym się między zatoką Morza Egejskiego znaną jako Zatoka Sarońska [Σαρωνικός κόλπος] a czterema górami: Egaleo [Αιγάλεω] (469 m), Parnita [Πάρνηθα] (1413 m), Hymet [Υμηττός] (1026 m) i Pentelejkon [Πεντέλη, Πεντελικόν lub Πεντελικό Όρος] (1109 m).

Markerem oznaczony jest Pireus [Πειραιάς], jeden z najwiekszych portów Morza Śródziemnego, w okresie klasycznym należący do Aten, dziś funkcjonujący jako odrębne miasto, ale tworzące z Atenami jeden organizm miejski.
Dobrym sposobem na to, by wstępnie zorientować się w strukturze miasta, jest dotarcie na szczyt oznaczonego markerem , wysokiego na 277 m n.p.m. wzgórza Likawitos [Λυκαβηττός] (często używana jest też w literaturze nazwa "Lycabettus"), z kaplicą św. Jerzego (Agios Georgios) z XIX wieku, amfiteatrem, gdzie organizowane są różnego rodzaju imprezy, restauracją, kawiarnią i tarasem, z którego rozciąga się rozległy, spektakularny widok na Ateny i okolice. Na szczyt można wejść (zostawiając samochód na jednym z parkingów u stóp wzgórza) albo wjechać kolejką linową, której dolna stacja znajduje się w położonej na południowych zboczach wzgórza zamożnej i będącej jedną z najbardziej znanych handlowych dzielnic Aten, Kolonaki [Κολωνάκι] .

Najbardziej interesujące z turystycznego punktu widzenia rejony Aten i najważniejsze zabytki miasta leżą na zachód od wzgórza Likawitos, po obu stronach osi łączącej dwa ważne place Aten, plac Sintagma [Πλατεία Συντάγματος], oraz plac Omonia [Πλατεία Ομονοίας]. Należy do nich w szczególności Akropol ateński [Ακρόπολη Αθηνών], położona na wzgórzu starożytna cytadela z licznymi budowlami o szczególnej wartości architektonicznej i szczególnym znaczeniu historycznym (takimi jak Partenon [Παρθενών], Erechtejon [Ερέχθειο] czy Propyleje [Προπύλαια]) oraz położone w pobliżu budynki Odeonu Heroda Attyka [Ωδείο Ηρώδου του Αττικού] oraz Teatru Dionizosa; o zabytkach w rejonie Akropolu, zob. niżej (Akropol). Markerem oznaczona jest dawna agora ateńska, z dobrze zachowaną świątynią znaną jako Hefajstejon [Ναός Ηφαίστου], zrekonstruowaną tzw. Stoą Attalosa, a także kościołem Świętych Apostołów wzniesionym na terenie agory w X wieku; o zabytkach w rejonie agory greckiej, zob. niżej (Agora). Marker oznacza stanowiące przedłużenie greckiej agory na wschód Forum rzymskie, m.in. z tzw. Wieżą Wiatrów, pozostałościami biblioteki Hadriana i meczetem Fethiye Tzami, wzniesionym w tym miejscu w XVII wieku; o rejonie Forum, zob. niżej (Forum).

Plac Sintagma, położony na północny wschód od rejonu Akropolu, greckiej i rzymskiego Forum, uważany jest za najważniejszy plac Aten. Stoi przy nim dawny pałac królewski , dziś siedziba greckiego parlamentu; dalej, na południe, rozciągają się Ogrody Narodowe [Εθνικός Κήπος], pełniące dziś rolę parku publicznego. W pobliżu jego południowo-zachodniego krańca znajdują się oznaczone markerem pozostałości świątyni Zeusa Olimpijskiego [Ναός του Ολυμπίου Διός], największej świątyni starożytnej Grecji, a w pobliżu krańca południowo-wschodniego - oznaczony markerem , odrestaurowany Stadion Panateński [Παναθηναϊκό Στάδιο, także Καλιμάρμαρο], scena pierwszych Igrzysk Olimpijskich ery nowożytnej, zorganizowanych w Atenach w 1896 roku. W pobliżu placu Sintagma mają swe siedziby najważniejsze ateńskie instytucje nauki i kilka muzeów, a także wznoszą się najważniejsze kościoły; markerem oznaczona jest historyczna, dzielnica Plaka [Πλάκα], będąca jednym z najpopularniejszych turystycznych rejonów miasta. O zabytkach i atrakcjach turystycznych w rejonie placu Sintagma, zob. niżej (Sintagma).

Marker oznacza plac Omonia, a marker - dzielnicę Exarcheia [Εξάρχεια], uchodząca za dzielnicę niebzpieczną, zamieszkałą przez biedotę, anarchistów, lewicowców i anarchistów, na terenie której jednak leży najważniejsze i najsłynniejsze muzeum Aten, Narodowe Muzeum Archeologiczne [Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο], największe w Atenach i jedno z najważniejszych muzeów archeologicznych w skali światowej. Na południowy zachód od placu Omonia, a na północy zachód od rejonu starożytnej agory, leży dzielnica Keramejkos [Κεραμεικός], z innym godnym uwagi muzeum archeologicznym. O zabytkach i atrakcjach turystycznych w rejonie placu Omonia, zob. niżej (Omonia).


Akropol ateński - to wysokie na 157 m n.p.m. wapienne wzgórze, pełniące już w czasach mykeńskich rolę cytadeli. Później wzgórze stało się miejscem kultu, a jego otoczenie zaczęto zabudowywać budynkami o różnym przeznaczeniu, które nie przetrwały do naszych czasów. Tym, co stanowi dzisiejszą zabudowę Akropolu, są pozostałości budowli wzniesionych w V wieku p.n.e., gdy Akropol został odbudowany, z inicjatywy Peryklesa (495-429), po zniszczeniu Aten przez Persów, i istniejących (w lepszym lub gorszym stanie) do 1687 roku, gdy podczas oblężenia Aten (należących wówczas do Imperium Osmańskiego) przez Wenecjan wybuch zbiornika prochu trafionego weneckim pociskiem zniszczył większą część zabudowy wzgórza.

Do najważniejszych zachowanych (przynajmniej częściowo) obiektów na Akropolu należą m.in. Partenon , Echechtejon , Propyleje oraz świątynia Ateny-Nike .

Partenon, jeden z najważniejszych zabytków Aten, dawna świątynia poświęcona Atenie Partenos, stoi w centralnym miejsci Akropolu, w miejscu wcześniej tu istniejącej świątyni, zniszczonej w 480 roku p.n.e. przez Persów. Świątynia została zbudowana z białego marmuru pentelickiego w połowie V wieku p.n.e. pod nadzorem Fidiasza, który miał też być twórcą dekoracji rzeźbiarskiej, w tym autorem olbrzymiego, 12-metrowego posągu bogini stanowiącego centralne miejsce świątyni i uznawanego za jedno z najważniejszych dzieł Fidiasza, nie zachowanych do naszych czasów. Budowla, otoczona kolumnadą złożoną z 46 kolumn, uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów świątyni wzniesionej w porządku doryckim. Zniszczona wskutek pożaru pod koniec okresu rzymskiego, odbudowana w IV wieku, w następnym stuleciu została przebudowana, pozbawiona części rzeźb i przekształcona w kościół chrześcijański, później, po zajęciu Aten przez Turków, przekształcony w meczet, w 1687 roku w poważnym stopniu zniszczony przez wspomniany wyżej wybuch zbiornika prochu. Na początku XIX wieku część zachowanej dekoracji rzeźbiarskiej, znana jako tzw. marmury Elgina, została (za zgodą władz tureckich) wywieziona i sprzedana rządowi brytyjskiemu (dziś "marmury Elgina" są eksponowane w British Museum w Londynie); inną część dekoracji rzeźbiarskiej dawniej zdobiącej Partenon można oglądać w Luwrze w Paryżu.

Erechtejon - to czteropoziomowa świątynia poświęcona Posejdonowi i Atenie, zbudowana na cześć Erechteusza, w mitologii greckiej herosa i króla Aten (stąd nazwa). Pierwsza świątynia stojąca w tym miejscu została zniszczona, podobnie jak świątynia, na której miejscu stoi Partenon, w 480 roku przez Persów; została odbudowana jako prostylos w porządku jońskim w ostatnich dwu dekadach V wieku p.n.e. i uchodzi za szczytowe osiągnięcie architektury jońskiej w regionie Attyka. W VI wieku n.e. Erechtejon został przekształcony w kościół, a w okresie panowania tureckiego był przez pewien czas używany jako harem. Później, w XVII wieku, popadł w ruinę, a w pierwszej dekadzie XX wieku został zrekonstruowany. W 1979 roku rozpoczęto renowację budynku, trwającą do dzisiaj.

Budowę Propylejów, marmurowego budynku bramnego w stylu doryckim stanowiącego wejście na ateński Akropol od zachodu, rozpoczęto w 437 roku p.n.e., przerwano po kilku latach i nigdy nie ukończono - mimo to budynek uchodzi za najsłynniejsze propyleje na świecie i stał się wzorem dla wielu innych budowli tego rodzaju w starożytności, a także budynków wznoszonych w stylu neoklasycystycznych w naszych czasach, np. Propylejów stojących na środku placu znanego jako Königsplatz w Monachium. W pobliżu Propylejów, w południowo-zachodniej części Akropolu, stoi niewielka świątynia Ateny Nike w stylu jońskim, rozebrana w 1686 roku przez Turków, zrekonstruowana po odzyskaniu przez Grecję niepodległości.

Do zespołu Akropolis zalicza się też Odeon Heroda Attyka , największy i uchodzący za najwspanialszy ze starożytnych odeonów, zbudowany na południowo-zachodnim stoku Akropolu w II wieku n.e., znany ze znakomitej akustyki i będący jedną ze scen, na których odbywają się imprezy kulturalne w ramach Festiwalu Ateńskiego, a także Teatr Dionizosa usytuowany na południowym stoku Akropolu, o historii sięgającej VI wieku p.n.e., zbudowany w kształcie częściowo zachowanym do dzisiaj w IV wieku p.n.e. i stanowiący wzór dla wielu innych później zbudowanych teatrów greckich.

Markerem oznaczone jest wzgórze Aresa, miejsce obrad Aeropagu, markerem - wzgórze Filopapposa, dobry punkt widokowy (szczególnie na Akropol i Odeon Heroda Attyka), a markerem - oddane do użytku w 2009 roku nowe Muzeum Akropolu, jedno z najczęściej odwiedzanych muzeów ateńskich.


Drugim, obok Akropolu, ważnym z turystycznego punktu widzenia rejonem Aten jest zespół budynków publicznych starożytnej ateńskiej agory , położony na północny zachód od Akropolu, niemal całkowicie w ciągu stuleci zniszczony i zastąpiony chaotyczną zabudową miejską, wyburzoną (dzięki czemu można było rozpocząć prace archeologiczne) dopiero w latach 60. XX wieku.

Jednym z przynajmniej częściowo zachowanych zabytków na terenie dawnej agory jest Hefajstejon , świątynia poświęcona Hefajstosowi i Atenie, wzniesiona w porządku doryckim w drugiej połowie V wieku p.n.e. W V wieku n.e. budynek został przekształcony w kościół chrześcijański, który przetrwał okres panowania tureckiego, mimo, że istniały plany jego wyburzenia dla uzyskania materiałów budowlanych, wkrótce po odzyskaniu przez Grecję niepodległości został uznany za zabytek narodowy i dziś uchodzi za jeden z najlepiej zachowanych zabytków starożytnej architektury greckiej.

Markerem oznaczona jest mieszcząca Muzeum Agory tzw. stoa Attalosa, w całości zrekonstruowana w latach 50. XX wieku. Niedaleko Muzeum Agory stoi niewielki, słynący z fresków bizantyńskich kościół Świętych Apostołów [Άγιοι Απόστολοι Σολάκη], zbudowany prawdopodobnie w drugiej połowie X wieku i przywrócony do mniej więcej oryginalnej postaci w latach 50. XX wieku.


Przedłużeniem starożytnej greckiej agory jest rzymskie Forum , wytyczone w pobliżu północnego stoku Akropolu, ok. 150 m na wschód od agory jako prostokątny plac o wymiarach 98 x 111 metrów, oddane do użytku za panowania Oktawiana Augusta.

W rejonie Forum, gdzie od lat 60. XX wieku do dziś trwają prace wykopaliskowe, do najważniejszych zabytków należą tzw. Wieża Wiatrów , należąca do najlepiej zachowanych budynków starożytnych Aten, pochodząca z czasów rzymskich marmurowa wieża zegarowa, w VI wieku n.e. przekształcona w kaplicę chrześcijańską, a w okresie panowania tureckiego w siedzibę zakonu sufickiego, oraz oznaczone markerem pozostałości biblioteki ufundowanej przez cesarza Hadriana w II wieku n.e., zniszczonej w działaniach wojennych w III wieku n.e., ale później odbudowanej i rozbudowanej.

Marker oznacza zbudowany w latach 1668-1670 przez Turków tzw. Meczet Zdobywców, Fethiye Tzami [Φετιχιέ τζαμί], podczas krótkiej okupacji Aten przez wojska weneckie w latach 1687-1688 przekształcony w kościół katolicki. Po odzyskaniu niuepodległości przez Grecję meczet zstał zsekularyzowany i pełnił różne funkcje; po długim okresie prac restauracyjnych został w 2017 roku otwarty dla publiczności jako instytucja organizująca różnego rodzaju wydarzenia kulturalne.


Jak wspomniano już wyżej, plac Sintagma - to bodaj najważniejszy w Atenach plac, którego nazwa, "Plac Konstytucji", nawiązuje do ustawy zasadniczej, którą 3 września 1843 roku nadał Grecji pierwszy król grecki, Otton I, w sytuacji popartego przez mieszkańców Aten wojskowego zamachu stanu, skierowanego przeciwko jego autokratycznym rządom.

Przy placu znajduje się jeden z ważniejszych gmachów publicznych Aten, oznaczony markerem dawny, zbudowany w latach 1836-1843, pałac królewski, dziś będący siedzibą greckiego parlamentu. Pod koniec lat 40. XIX wieku rozpoczęto tworzenie otaczających budynek od wschodu i od południa Ogrodów Królewskich , dziś znanych jako Ogrody Narodowe [Εθνικός Κήπος] i pełniące funkcję parku miejskiego.

Markerem oznaczony jest budynek znany jako Zappeion [Ζάππειο], wybudowany w latach 1874-1888 według projektu Theophila Hansena z inicjatywy greckiego patrioty i filantropa, Ewangelisa Zappasa. Budynek był wykorzystywany podczas Igrzysk Olimpijskich w 1896 roku (i później) jako obiekt sportowy; dziś mieści się w nim Centrum Wystawowo-Kongresowe.

W pobliżu południowo-zachodniego narożnika Ogrodów Narodowych znajdują się dwa ważne zabytki, których historia sięga Starożytności: jednym z nich jest świątynia Zeusa Olimijskiego , drugim - łuk Hadriana . Budowę świątyni, największej spśród świątyń starożytnej Grecji, rozpoczęto w VI wieku p.n.e., a ukończono w II wieku p.n.e., za panowania Hadriana. Poczynając od Średniowiecza świątynia była traktowana jako źródło materiału budowlanego i ostatecznie została prawie całkowicie zniszczona (zachowało się tylko kilkanaście kolumn). Łuk Hadriana powstał także za panowania Hadriana w ramach projektu rozbudowy miasta.

W pobliżu południowo-wschodniego narożnika Ogrodów Nrodowych leży oznaczony markerem Stadion Panateński, mieszczący ok. 80 tys. widzów, zbudowany pierwotnie w naturalnym zagłębieniu terenu, nad rzeką, w IV wieku p.n.e. Przebudowany w II wieku p.n.e. został odnaleziony podczas wykopalisk prowadzonych w 1870 roku. Stadion, zrekonstruowany na Igrzyska Olimpijskie w 1896 roku, dziś jest wykorzystywany jako scena różnego rodzaju wydarzeń kulturalnych.

Na zachód od placu Sintagma leżą trzy godne uwagi kościoły: Katedra Zwiastowania Matki Bożej w Atenach [Καθεδρικός Ιερός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου], trójnawowa bazylika z kopułą i dwiema wieżami, główna świątynia Greckiego Kościoła Prawosławnego, siedziba arcybiskupa Aten i całej Grecji, wziesiona w latach 1842-1863, kościół Panagia Gorgoepikoos [Παναγία Γοργοεπήκοος], znany też jako Agios Eleftherios [Άγιος Ελευθέριος], zbudowany między IX a XIII wiekiem z widocznymi wpływami zarówno romańskimi, jak bizantyńskimi, oraz kościół Panagia Kapnikarea [Παναγίας Καπνικαρέας], jeden z najstarszych kościołów bizantyńskich w Atenach, pochodzący prawdopodobnie z XI wieku, zbudowany na ruinach wcześniejszej starożytnej świątyni.

Na wschód od placu Sintagma, we wspomnianej już wyżej dzielnicy Kolonaki, leżą trzy ważne muzea: Muzeum Bizantyńskie i Chrześcijańskie [Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο], Muzeum Benakisa [Μουσείο Μπενάκη] i Muzeum Sztuki Cykladzkiej i Antycznej [Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης]. Pierwsze z nich, założone w 1914 roku, jest jednym z najważniejszych w skali światowej muzeum poświęconym sztuce bizantyńskiej. Muzeum Benakisa eksponuje niegdyś prywatną, należącą do rodziny Benakisów, kolekcję dzieł sztuki starożytnej, bizantyńskiej oraz dzieł sztuki Wschodu. W trzecim ze wspomnianych muzeów, założonym w 1986 roku, prezentowana jest kolekcja sztuki cykladzkiej (w tym dzieł pochodzących z epoki brązu), należąca niegdyś do Nicholasa i Dolly Goulandrisów; muzeum organizuje też wystawy czasowe wybitnych artystów greckich i zagranicznych.

Na północ od placu Sintagma znajduje się kolejne interesujące muzeum ateńskie, Muzeum Numizmatyczne [Νομισματικό Μουσείο], mieszczące się w domu należącym niegdyś do słynnego archeologa, Heinricha Schliemanna, dysponujące jedną z największych na świecie kolekcji monet starożytnych i współczesnych. Dalej na północ stoją trzy XIX-wieczne, zaprojektowane przez Theofila Hansena w stylu neoklasycystycznym gmachy mieszczące trzy najważniejsze instytucje nauki w Atenach: budynek Akademii Ateńskiej , założonej w 1926 roku i mającej nawiązywać do starożytnej Akademii Platona, historyczny budynek Uniwersytetu , dziś mieszczący rektorat uczelni i wykorzystywany w celach reprezentacyjnych, oraz gmach założonej w 1824 roku Biblioteki Narodowej , dysponującej jedną z największych kolekcji greckich rękopoisów na świecie.

W tym rejonie znajduje się też katedra katolicka Dionizego Areopagity , główny rzymsko-katolicki kościół w Grecji i siedziba katolickiego arcybiskupa Aten.


Plac Omonia [Πλατεία Ομονοίας] jest jednym z najstarszych placów dzisiejszych Aten, wytyczonym w 1846 roku, od pewnego czasu nie cieszącym się dobrą opinią (kieszonkowcy, narkotyki, bezdomni, prostytucja).

Na północny wschód od placu, formalnie w dzielnicy Exarcheia (także uważaną za raczej niebezpieczną), usytuowane jest Narodowe Muzeum Archeologiczne [Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο], zaliczane do najważniejszych muzeów świata, z niezwykle bogatą kolekcją eksponatów pochodzących z okresu od czasów prehistorycznych do późnej Starożytności. Zalążkiem ateńskiego Narodowego Muzeum Archeologicznego było muzeum założone na wyspie Egina w 1829 roku przez ówczesnego premiera Grecji Joanisa Kapodistriasa; później przez pewien czas zgromadzona kolekcja była eksponowana w rożnych salach wystawowych. Obecna siedziba muzeum została zbudowana w latach 1866-1889; od 1881 roku muzeum, początkowo znane jako Muzeum Centralne, nosi obecną nazwę.

Na południowy zachód od placu Omonia leży Keramejkos , historyczna dzielnica zamieszkała w Starożytności przez rzemieślników wyrabiających artykuły ceramiczne (κεραμικός - stąd nazwa dzielnicy). Na terenie dzielnicy funkcjonuje Muzeum Archeologiczne Kermajkosu , obejmujące część terenów dobrze zachowanej nekropolii z najstarszymi grobami z epoki brązu, oraz pochodzacy z 1937 roku budynek muzealny.