Malbork

Miasto (ok. 40 tys. mieszkańców) w północnej Polsce, na Pomorzu Gdańskim, nad Nogatem, niecałe 70 km od Gdańska , 25 km od Nowego Dworu Gdańskiego , 31 km od Elbląga (➤ mapka)(➤ mapka). Główną atrakcją jest ceglany gotycki zamek krzyżacki, jeden z największych średniowiecznych zespołów rezydencjonalno-obronnych w Europie, w latach 1309-1457 siedziba Wielkiego Mistrza zakonu i stolica państwa krzyżackiego. Jedna z najpopularniejszych destynacji turystycznych w Polsce, odwiedzana przez ok. 500 tys. turystów rocznie.

Historia Malborka jest nierozerwalnie związana z historią zamku krzyżackiego i sięga ostatniej ćwierci XIII wieku, kiedy to krzyżacy (zob. niżej), stanowiący już w owym czasie regionalną potęgę polityczną i militarną, zaczęli wznosić silnie ufortyfikowany zamek w dolnym biegu Nogatu (odnogi Wisły). W pierwszym okresie budowy (1278-1281) powstał zamek komturski, do którego przeniesiono konwent zakonu wcześniej ulokowany w Zantyrze. Cały ówczesny zespół zamkowy, otoczony murem obwodowym i fosą, składał się z zamku głównego (czteroskrzydłowego budynku z wieżyczkami w narożach, później nazwanego Zamkiem Wysokim) i przedzamcza usytuowanego od strony północnej (obecnie Zamek Średni). Zamek - podobnie jak osadę, która powstawała równolegle i która już 1276 roku uzyskała prawa miejskie - nazwano, od imienia patronki zakonu, Marienburgiem.

W 1309, gdy podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby Wielkiego Mistrza Zakonu z Wenecji do Malborka, który stał tym samym stolicą państwa zakonnego, konieczna się stała rozbudowa zespołu zamkowego. Głównych zmian dokonano w drugiej ćwierci XIV wieku: m.in. w granicach Zamku Wysokiego rozbudowany został kościół zamkowy Najświętszej Maryi Panny (przedłużono go ku wschodowi, pod nim umieszczając kaplicę św. Anny przeznaczoną na miejsce pochówku wielkich mistrzów zakonu), na dawnym przedzamczu powstał trójboczny Zamek Średni otwarty od południa ku Zamkowi Wysokiemu, z najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem całego zespołu, tzw. Wielkim Refektarzem zajmującym prawie całe zachodnie skrzydło i usytuowanym na południowym krańcu tego skrzydła Pałacem Wielkiego Mistrza (rozbudowanym później pod koniec XIV w. przez znanego budowniczego Nikolausa Fellensteina), dodano dekoracje na elewacji od strony Nogatu. Powstało też wówczas nowe Przedzamcze zwane obecnie Zamkiem Niskim, z budynkami gospodarczymi, warsztatami, itp.

Malbork pozostał stolicą państwa zakonnego do połowy XV wieku. W 1410 roku był oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą Władysława Jagiełły po bitwie pod Grunwaldem, ale bezskutecznie. Przeszedł w ręce polskie dopiero w czasie wojny trzynastoletniej, faktycznie w 1457 roku (triumfalny wjazd Kazimierza Jagiellończyka), a formalnie 9 lat poźniej, na mocy pokoju toruńskiego z 1466 roku, gdy zakon oddał Malbork Polsce, przenosząc stolicę swego państwa do Królewca. Odtąd, aż do roku 1772, była to jedna z rezydencji królów Polski i jako taka wielokrotnie była przebudowywana, a także odbudowywana ze zniszczeń, jakim ulegała podczas wojen polsko-szwedzkich.

W 1772 roku zamek zajęli Prusacy, którzy zaczęli przebudowywać Zamek Wysoki na koszary, co doprowadziło do ogromnych zniszczeń (dokonanych zwłaszcza na początku XIX wieku). Poźniej sposób myślenia zmienił się, dostrzeżono wartość zamku jako zabytku i przystąpiono do odbudowy i rekonstrukcji - w pierwszej połowie XIX wieku rekonstrukcji "romantycznej", opartej na tezie sformułowanej wcześniej przez Goethego, iż gotyk jest narodową sztuką niemiecką, poźniej, w drugiej połowie XIX wieku rekonstrukcji "archeologicznej", opartej na badaniach naukowych i tendencji do rzeczywistej restauracji całości w takim stylu, w jakim powstała. Prace te były prowadzone aż do roku 1944 (wcześniej, w latach 30. XX wieku zamek był wykorzystywany jako scena uroczystości nazistowskich); dzisiejszy wygląd zamku częściowo oddaje jego kształt oryginalny, a częściowo jest wynikiem prowadzonych przez lata prac rekonstrukcyjno-konserwatorskich.

W 1945 roku, podczas walk o miasto z Armią Czerwoną, zamek stanowił ważny niemiecki punkt oporu, co kolejny raz doprowadziło do wielkich zniszczeń, w szczególności prawie całkowicie zburzona została wschodnia część Zamku Wysokiego i Zamku Średniego, wieża główna i kościół. Zniszczenia były tak poważne, że zastanawiano się nawet nad rozbiórką zamku; ostatecznie jednak zmieniono zdanie i przystąpiono do odbudowy, skutecznej (w 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO), ale wciąż jeszcze nie ukończonej.


Bodaj jeszcze bardziej niż zamek zostało zniszczone w działaniach wojennych samo miasto, które - dzięki korzystnemu położeniu przy drogach wodnych prowadzących do Chełmna, Grudziądza, Torunia i Elbląga, a także do Gdańska - w XIV wieku stało się dobrze prosperującym miastem średniej wielkości. Gdy zniszczeniu w działaniach wojennych w 1945 roku uległo podobno 80% zabudowy, resztę zabudowy starego Malborka bezpośrednio po wojnie prawie całkowicie wyburzono, by dopiero później zająć się odszukaniem i odrestaurowaniem resztek zabytków.

Jednym z niewielu odratowanych zabytków starego Malborka, jest kościół farny św. Jana z drugiej połowy XIV wieku , wcześniej zresztą też wielokrotnie niszczony w różnych działaniach wojennych, odbudowywany i przebudowywany.

Poza kościołem św. Jana warto zobaczyć odbudowany gotycki ratusz zbudowany w latach 1365–1380 w miejscu jeszcze wcześniejszego ratusza, później kilkakrotnie rekonstruowany, a także dwie bramy miejskie (tzw. Bramę Garncarska , zwaną też Bramą Elbląską lub Bramą św. Ducha, z końca XIV w. oraz tzw. Bramę Mariacką (zwaną też Bramą Sztumską lub Bramą Przewozową z pierwszej połowy XIV wieku, później też przebudowywaną) i (niezbyt imponujące) resztki ceglanych murów obronnych z I połowy XIV wieku.


Zamek w Malborku
Zamek w Malborku jako całość najlepiej widać z przeciwległego brzegu Nogatu lub z jednego z mostów: drogowego lub pieszego ; tylko z pewnej odległości (albo z powietrza) można ocenić ogrom zespołu.

Cały zespół zamkowy, zajmujący teren ok. 20 hektarów, składa się z trzech części:

• Zamku Wysokiego , czworobocznego, z dziedzińcem otoczonym dwupoziomowym krużgankiem, kościołem Najświętszej Maryi Panny i kaplicą grobową św. Anny (pod kościołem), dwiema wieżami i tzw. gdaniskiem
• Zamku Średniego , wzniesionego w miejscu dawnego przedzamcza, trójskrzydłowy, z rozległym dziedzińcem otwartym ku Zamkowi Wysokiemu, z Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim i Refektarzem Zimowym, kaplicą św. Bartłomieja, Wielką Komturią, Infirmerią
• Zamku Niskiego (Przedzamcza) , z tzw. Karwanem (zbrojownią), kaplicą św. Wawrzyńca oraz szeregiem zabudowań gospodarczych.

Muzeum Zamkowe obejmuje Zamek Wysoki i Zamek Średni; brama główna prowadzi od strony przedzamcza do Zamku Średniego.

Szacuje się, że zamek w Malborku, uważany za jeden z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencyjnej w Europie i jeden z najlepszych przykładów oficjalnej architektury państwa krzyżackiego, jest odwiedzany przez ok. 500 tys. turystów rocznie, w tym. ok. 30% z zagranicy.

Zbiory Muzeum Zamkowego w Malborku obejmują kolekcje: militariów, malarstwa, rycin, rzeźby sakralnej, ceramiki, pieców i kafli, szkła artystycznego, tkanin, bursztynu, mebli, zabytków techniki, wyrobów rzemiosła artystycznego, płyt i pomników nagrobnych, monet, wykopalisk archeologicznych, ekslibrisów (oczywiście nie wszystkie kolekcje, podobnie jako organizowane przez muzeum wystawy czasowe, mają związek z zakonem krzyżackim lub historią zamku w Malborku).

Do najciekawszych wnętrz zamkowych, które można zobaczyć, i wystaw stałych, należą m.in.:

• w Zamku Wysokim:
  • kościół zamkowy Najświętszej Maryi Panny, z tzw. Złotą Bramą z końca XIII w., będącą głównym wejściem do kościoła oraz kaplica św. Anny (pod kościołem zamkowym), zaprojektowana jako kaplica grobowa wielkich mistrzów zakonu
  • kapitularz
  • refektarz i kuchnia konwentu
  • dormitoria (z wystawami rzeźby gotyckiej oraz wyposażenia kościoła zamkowego)
  • sale narożne (z wystawą archeologiczną i wystawą witrażu)
  • pomieszczenia należące niegdyś do dostojników zakonnych
  • tzw. gdanisko (wysunięta poza bryłę zamku wieża sanitarna)
• w Zamku Średnim
  • tzw. Wielki Refektarz i kuchnia przygotowują potrawy na jego stoły
  • wystawa broni i uzbrojenia na pierwszym piętrze wschodniego skrzydła Zamku Średniego
  • tzw. sala Halabarda, z wystawą bursztynu
  • dawny szpital zamkowy, z aranżacją przedstawiającą wystrój pomieszczeń w czasach, gdy zamek był rezydencją królów polskich
  • średniowieczny system ogrzewania centralnego zamku
• w Pałacu Wielkich Mistrzów
  • kancelaria zakonu
  • przedsionki i aula wejściowa
  • Refektarz Zimowy i Refektarz Letni (ten ostatni, do którego z refaktarza zimowego prowadzi neogotycki portal, uważany jest za najwspanialszą salę pałacu, przede wszystkim z uwagi na nowatorskie sklepienie radialne wsparte na jednym, centralnym filarze)
  • kaplica wielkich mistrzów

Zwiedzanie (z przewodnikiem) trwa 3-4 godziny. Szczegółowe informacje o wnętrzach zamkowych i zbiorach muzeum można znaleźć na stronie Muzeum Zamkowego w Malborku.

• Pełna nazwa zakonu krzyżackiego, jednego z trzech największych (obok zakonu joannitów i zakonu templariuszy) zakonów rycerskich, jakie powstały w czasach wypraw krzyżowych, brzmiała: "Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie". Sprowadzony w pierwszej połowie XIII wieku na tereny dzisiejszej północnej Polski w celu ewangelizacji Prusów, stał się regionalną potęgą wojskową i polityczną, tworząc państwo zwane Prusami Zakonnymi, funkcjonujące aż do początków XVI w. (choć sam zakon nie został nigdy formalnie rozwiązany przez papieża i istnieje do dziś - obecna siedziba Wielkiego Mistrza zakonu mieści się w Wiedniu).

• Od maja do września odbywają się na zamku w Malborku i terenach otaczających spektakle typu "światło i dźwięk", na ogół związane z historią zamku, rycerstem, zakonem krzyżackim, itp. Od kilku lat (w drugiej połowie lipca) organizowane są inscenizacje (bezowocnego) oblężenia zamku malborskiego przez wojska polsko-litewskie w roku 1410.