Sümela (monaster)

Monaster Sümela - to nieczynny męski klasztor prawosławny położony w Turcji, w regionie Morza Czarnego, w pobliżu miasta Maçka , w prowincji Trabzon, 35 km na południe od miasta Trabzon (dawnego Trapezuntu ), w parku narodowym Altındere, na zboczu góry Melá, na wysokości ok. 1200 m n.p.m. (➤ mapka)(➤ mapka). Monaster pełnił niegdyś ważną rolę jako ośrodek religijny i kulturalny greckiego prawosławia w Anatolii, będąc jednym z najważniejszych celów pielgrzymek. Poważnie zniszczony podczas wojny grecko-tureckiej w latach 1921-1923, nie został jeszcze w pełni odrestaurowany. Ze względu na znaczenie historyczne, a także ze względu na malownicze położenie, jest jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych regionu. Dojazd: dolmuszem z Trabzonu.

Większość źródeł, w tym strona Unesco, podaje, że początki klasztoru, po turecku zwanego Sümela Manastırı, a po grecku Μονή Παναγίας Σουμελά, sięgają IV wieku, kiedy to, za panowania Teodozjusza Wielkiego (347-395), dwaj greccy mnisi, Barnaba i jego siostrzeniec Sofroniusz, znalazłszy w górskiej grocie cudowną, przypisywaną św. Łukaszowi ikonę Matki Bożej, zbudowali we wskazanym w ten sposób miejscu pierwsze dwa pomieszczenia klasztorne. Za Justyniana Wielkiego (483-565), z polecenia Belizariusza, wybitnego dowódcy wojskowego cesarstwa, klasztor miał zostać przebudowany i powiększony.

Czy najwcześniejsza historia monasteru dokładnie tak przebiegała, nie wszystkie źródła są zgodne. Pewne jest jednak, że funkcjonował jako ważne centrum religijne i kulturalne co najmniej od czasów Komnenów, jednej z ostatnich dynastii panujących w Cesarstwie Bizantyjskim, a później w Cesarstwie Trapezuntu: przez Aleksego III Komnena (1338-1390) został odtworzony z pozostałości po zniszczeniach, jakim uległ wcześniej (w połowie VII wieku), przebudowany, znacznie powiększony, bogato wyposażony i systematycznie finansowany; równie przychylny dla klasztoru był syn Aleksego III, kolejny cesarz Trapezuntu, Manuel III Wielki (1364-1417).

Monaster, w czasach Komnenów jedno z najważniejszych centrów greckiego prawosławia w Anatolii, nie stracił na znaczeniu również po upadku Konstantynopola, zachowując w Imperium Osmańskim przywileje uzyskane wcześniej od władców bizantyjskich. Pozostawał pod ochroną sułtana, najpierw Mehmeda II (1432-1481), później jego następców. Był w dalszym ciągu rozbudowywany, gromadził cenne dary otrzymywane od wiernych, stał się celem pielgrzymek i podróży, odwiedzanym również przez licznych podróżników z zagranicy. W XIX wieku monaster został kolejny raz rozbudowany - w szczególności powstał w 1840 roku duży zewnętrzny pięciopiętrowy budynek mieszczący cele mnichów oraz pokoje gościnne, wychodzący na dolinę Altındere, dobrze widoczny ze ścieżki do klasztoru.

Upadek monasteru nastąpił dopiero w pierwszej połowie XX wieku, w wyniku wojny grecko-tureckiej w latach w latach 1919–1922, zakończonej traktatem w Lozannie i grecko-tureckiej umowie o wymianie ludności. Na mocy tej umowy Grecy zostali zmuszeni do opuszczenia Anatolii i Pontu; w 1923 roku mnisi greccy opuścili monaster, by przenieść się do klasztoru na terenie Grecji. Zabudowania klasztorne, częściowo zniszczone w 1923 roku w pożarze (wywołanym przez samych mnichów, którym nie pozwolono na zabranie niczego z klasztoru), opustoszałe, nie zabezpieczone, ulegały przez lata stopniowej dewastacji; w szczególności zniszczeniom uległy pochodzące z różnych okresów freski, stanowiące cenny zabytek kultury, a także jedną z głównych atrakcji turystycznych monasteru. W ostatnich latach sytuacja podobno zczęła się zmieniać: rząd turecki wyasygnował środki na restaurację zabytku, który ponadto zaczyna odzyskiwać znaczenie religijne: w 2010 roku, 15 sierpnia, w Dniu Zaśnięcia Matki Bożej, za zgodą władz tureckich odprawiona została na terenie monasteru przez patriarchę konstantynopolitańskiego Bartłomieja pierwsza od 1923 roku liturgia prawosławna. Rośnie też podobno liczba pielgrzymów, przybywających głównie z Grecji i z Rosji.


Do monasteru dochodzi się prowadzącą przez las ścieżką, z której można podziwiać malownicze położenie samego klasztoru przyklejonego do stromego skalnego zbocza góry Melá oraz otoczenie doliny Altındere. Droga prowadzi wzdłuż akweduktu doprowadzającego wodę do klasztoru; ostatni odcinek - to wąskie strome schody prowadzące do wejścia, skąd schodzi się, obok odrestaurowanej biblioteki klasztornej, na wewnętrzny dziedziniec. Centrum kompleksu stanowi kościół wbudowany w grotę w zboczu góry oraz przylegające do niego kaplice (w jednej z tych kaplic przechowywana była cudowna ikona Matki Bożej, z konieczności pozostawiona przez mnichów opuszczających klasztor w 1923 roku, lecz podobno później wykradziona i przeniesiona do jednego z monasterów na terenie Grecji).

Za najcenniejszy zabytek monasteru Sümela uchodzą freski, których głównym tematem jest historia życia Chrystusa i Matki Bożej; pokrywają one zewnetrzne i wewnętrzne ściany kościoła oraz ściany kaplic. Najstarsze z nich pochodzą z XIII i XIV wieku, z czasów Aleksego III Komnena, ale były też malowane później w różnych okresach, aż do XVIII wieku. Niektóre są zachowane dość dobrze, inne - bardzo zniszczone.