Ani

Ani - to dziś ruiny średniowiecznego armeńskiego miasta położonego na wschodzie obecnej Turcji, w prowincji Kars, na wysokości 1464 m n.p.m., niecałe 50 km na południowy wschód od miasta Kars , tuż przy granicy z Armenią (➤ mapka)(➤ mapka). Niegdyś Ani, zwanem "miastem 1001 kościołów", było konkurującą z takimi metropoliami, jak Konstantynopol czy Bagdad, liczącą ponad 100 tys. mieszkańców stolicą królestwa armeńskiego (obejmującego większą część dzisiejszej Armenii i część wschodniej Turcji), a także siedzibą katolikosa - duchowego zwierzchnika Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Miasto, opuszczone w XVIII wieku, zapomniane, a później przez długi czas z różnych niedostępne, w ostatnich latach, udostępnione dla zwiedzających, stało się jedną z największych atrakcji turystycznych Turcji.

Sama nazwa "Ani", odnoszona do twierdzy należącej do dynastii Kamsarakanów, pojawia się w pismach historyków ormiańskich już w V wieku. Jednak historia Ani jako miasta zaczęła się poźniej, gdy terytoria, na których leży dzisiejsze Ani, należące wcześniej do Kamsarakanów, znalazły się w rękach innej dynastii - Bagratydów. Królestwo Bagratydów, założone w 885 roku przez Aszota I Wielkiego, koronowanego za zgodą arabskiego Kalifatu i uznanego przez cesarza Imperium Bizantyjskiego, obejmowało w szczytowym okresie swego rozwoju większą część dzisiejszej Armenii i część dzisiejszej wschodniej Turcji. Jego stolicą najpierw był Bagran, potem Szirakawan, następnie Kars. W 971 roku (część źródeł podaje rok 961) ówczesny władca Armenii, król Aszot III, przeniósł stolicę do Ani.

Miasto zaczęło się szybko rozrastać, zwłaszcza za panowania syna Aszota III, Symbata II, panującego w latach 977-989, oraz kolejnego władcy, Gagika I, panującego w latach 989-1020. Rządy Gagika I były szczytowym okresem rozwoju miasta, które stało się silnym regionalnym ośrodkiem politycznym i militarnym, ważnym ośrodkiem handlu, a także, od 992 roku, siedzibą katolikosa. Ocenia się, że już na przełomie X i XI wieku Ani liczyło 50-100 tys. mieszkańców. W XI wieku granica 100 tys. została według historyków znacznie przekroczona, a niektóre źródła mówią nawet o 200 tys.

Okres świetności nie trwał jednak długo. Po śmierci Gagika I doszło między jego synami do sporu o sukcesję, królestwo zostało podzielone, a po bezpotomnej śmierci starszego syna, Jana Symbata III, panującego w latach 1020-1041 i kontrolującego Ani, swą suwerenność nad miastem ogłosił ówczesny cesarz Bizancjum, Michał IV, powołując się na testament zmarłego, przekazany wcześniej, w 1022 roku, cesarzowi Bazylemu II. Wprawdzie Gagik II, syn młodszego syna Gagika I, Aszota IV, próbował się temu przeciwstawić, jednak w 1045 roku całe królestwo Bagratydów zostało włączone do Cesarstwa Bizantyńskiego.

Po roku 1045 Ani nigdy już nie odzyskało dawnej świetności ani takiego stopnia suwerenności, jakim cieszyło się za panowania Bagratydów.

W 1064 roku miasto zostało zdobyte, po 25-dniowym oblężeniu, przez armię Turków seldżuckich, dowodzonych przez sułtana Alpa Arslana. Po ośmiu latach Turcy sprzedali Ani muzułmańskiej dynastii kurdyjskiej. Później, w XII wieku, kilkakrotnie przejmowali Ani Gruzini, by najpierw za każdym razem zwrócić je Kurdom, ale w 1199 (lub 1200) roku ostatecznie je zajęli powierzając zarządzanie miastem ormiańskim generałom, którzy zapoczątkowali rządy nowej, podporządkowanej Gruzji dynastii, zwanej dynastią Zakarydów (lub, według części źródeł, Mkhargrdzeli). W 1236 (lub 1237) roku zdobyli Ani Mongołowie, którzy splądrowali miasto i wymordowali wielu jego mieszkańców; wkrótce potem do władzy wrócili Zakarydzi, wówczas jednak już jako wasale Mongołów. Około 1330 roku kontrolę nad miastem odzyskali Turcy (mimo kolejnych najazdów Mongołów, w tym Timura Chromego, zwanego Tamerlanem, który w 1380 roku zajął na pewien czas miasto).

W tym czasie Ani chyliło się już jednak ku upadkowi. Miasto niszczyły powtarzające się trzęsienia zmiemi, straciło (na rzecz Erewania) tytuł stolicy i siedziby katolikosa, handel zaczął zamierać, liczba mieszkańców zaczęła szybko spadać. W 1579 roku Ani znalazło się w granicach Imperium Osmańskiego. Jako niewielkie i nie liczące się już miasto istniało jeszcze przez jakiś czas, lecz w połowie XVIII wieku całkowicie opustoszało (podobnie jak cały region, nękany powtarzającymi się wojnami, napadami rabunkowymi i katastrofami naturalnymi) i zostało zapomniane.

W pierwszej połowie XIX wieku przypomnieli o nim (na ogół opisami w czasopismach naukowych) nieliczni docierający tu podróżnicy. W roku 1878 cały region Kars, obejmujący m.in. Ani, znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego. W 1892 roku ekipa kierowana przez Mikołaja Marra (Nikołaj Jakowlewicz Marr) zaczęła, pod egidą Petersburskiej Akademii Nauk, prowadzić w Ani profesjonalne wykopaliska archeologiczne, kontynowane aż do roku 1917. Ekipa Marra odkopała wiele zabytków, częściowo je zabezpieczyła, sporządziła dokumentację, stworzyła zalążek muzeum. Gdy podczas I wojny światowej do Ani zbliżały się wojska turecke, część eksponatów została przewieziona do Erewania. Czego nie udało się wywieźć lub zabezpieczyć, zostało zniszczone. Po klęsce militarnej Imperium Osmańskiego Ani wróciło na krótko do Armenii, jednak zgodnie z ustaleniami zawartymi w traktacie z Kars podpisanym w 1921 roku miasto ostatecznie znalazło się w granicach Republiki Tureckiej.

Następujący potem okres nie był dla Ani korzystny. Powtarzające się trzęsienia ziemi, brak zabezpieczenia zabytków miasta, a według niektórych źródeł nawet celowe ich niszczenie, amatorskie wykopaliska najczęściej równoznaczne z szabrownictwem, wandalizm - przyczyniały się do dalszego niszczenia Ani. Atrakcją turystyczną miasto stało się dopiero stosunkowo niedawno. Do niedawna - z różnych powodów (położenie na terenach przygranicznych, działalność partyzantów kurdyjskich, itp.) - w ogóle nie wolno było tu przyjeżdżać. Później zwiedzanie miasta umożliwiono, ale nie wolno było niczego fotografować. Obecnie wszystkie zakazy są podobno zniesione (wystarczy kupić bilet), choć z relacji odwiedzających Ani turystów wynika, że wciąż (rok 2013) nie można się dostać do Ani środkami transportu publicznego (trzeba jechać własnym lub wynajętym samochodem) i wciąż niektóre części miasta i okolic (zwłaszcza miejsca położone przy granicy) są zamknięte dla ruchu. Wydaje się jednak, że w ostatnich dekadach widoczna jest większa skłonność władz tureckich do zabezpieczenia zabytków armeńskich przed całkowitym zniszczeniem i do udostępnienia ich turystom, przyjeżdżających tu coraz liczniej.

Miasto jest położone na wysokości 1464 m n.p.m., na stromym brzegu płynącej głębokim wąwozem rzeki Akhurian , zwanej też Arpa, wzdłuż której przebiega na tym odcinku obecna granica między Turcją a Armenią. Inny wąwóz ograniczający terytorium Ani od zachodu oraz ukształtowanie terenu od wschodu stanowiącą kolejne elementy naturalnych granic miasta. Od północy terytorium Ani jest otwarte - dlatego tu właśnie jego władcy zbudowali niegdyś szczególnie potężne, podwójne mury obronne .

Do najważniejszych zabytków Ani zalicza się: pozostałości wspomnianych przed chwilą murów obronnych chroniących miasto od strony północnej , cytadeli na południu, katedry pod wezwaniem Matki Bożej , kościoła Odkupiciela i trzech kościołów pod wezwaniem św. Grzegorza, oznaczonych markerami , i . Markery i oznaczają ruiny dwu innych kościołów, kościoła św. Apostołów i tzw. "kościoła gruzińskiego", marker - ruiny meczetu, marker - pozostałości tzw. "świątyni ognia", marker - częściowo odrestaurowany Pałac Seldżuków, wreszcie marker - resztki mostu łączącego niegdyś brzegi rzeki Akhurian, zaś dziś mogące stanowić raczej symbol obecnej sytuacji miasta: "a city cut off from the country of its creators".
Katedrę w Ani zaczęto budować w 989 roku, za panowania króla Symbata II, zaś ukończono w 1001 lub 1010 roku, już po śmierci fundatora. Świątynia została zaprojektowana przez Trdata, urodzonego prawdopodobnie w 940 roku, zmarłego w 1020 roku najsłynniejszego architekta średniowiecznej Armenii. Miała trzy nawy, kopułę nakrytą stożkowym dachem, i trzy wejścia, z których jedno, południowe, było zarezerwowane dla króla. Do dziś zachował się właściwie cały budynek, jedynie bez kopuły, która zapadła się w 1319 roku w wyniku trzęsienia ziemi. We wnętrzu zachowały się reszki fresków.

Po zdobyciu miasta przez Seldżuków w 1064 roku katedra została przekształcona w meczet; później, gdy Ani znalazło się pod panowaniem Gruzinów, ponownie stała się kościołem chrześcijańskim.

Kościół Odkupiciela (zwany też Kościołem Zbawiciela) został ukończony na początku 1036 roku, za panowania w Ani Jana Symbata III, starszego syna Gagika I. Miał kształt zbliżony do rotundy zwieńczonej potężną kopułą wspartą na wysokim bębnie.


Świątynię ufundował książę Ablgharib Pahlavid, by umieścić w niej relikwie Krzyża Świętego, sprowadzone z Konstantynopola - były wmurowane w głównej apsydzie. Kościół był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowany; zniszczony podczas trzęsienia ziemi w 1318 roku został odbudowany i przetrwał do XX wieku, choć w złym stanie - częściowej restauracji dokonali archeolodzy rosyjscy (tworząc też w świątyni małe muzeum). W 1957 roku jednak cała wschodnia część kościoła zapadła się podczas burzy, kolejne zniszczenia spowodowało trzęsienie ziemi w 1988 roku. Obecnie prowadzone są prace mające zabezpieczyć pozostałości świątyni.

Kościół św. Grzegorza Oświeciciela leży tuż przy granicy z Armenią, na skalnym tarasie blisko krawędzi wąwozu, którym płynie rzeka Akhurian. Uważa się, że ta świątynia, ukończona w 1215 roku, gdy panowali podporządkowani Gruzji Zakarydzi, jest najlepiej zachowanym zabytkiem w Ani. Ufundował ją bogaty kupiec Tigran Honents, któremu zawdzięczała też bogate wyposażenie.

Godna uwagi są zarówno zdobienia widoczne na elewacji zewnętrznej kościoła, jak i jego wnętrze z cyklami fresków (być może wykonanymi przez gruzińskich artystów), opisujących m.in. życie św. Grzegorza oraz życie Chrystusa.

Kościół św. Grzegorza króla Gagika I , zwany Gagikashen, został zbudowany w latach 1001-1005, Zaprojektowany przez wspomnianego już wyżej architekta Trdata, miał być kopią słynnej katedry ormiańskiej, zbudowanej w VII wieku w miejscowości położonej ok. 18 km na zachód od Erewania, która w 930 roku wieku legła w gruzach w wyniku trzęsienia ziemi i nigdy nie została odbudowana.

O ile wiadomo, świątynia w Ani również zawaliła się wkrótce po jej zbudowaniu, a na ruinach wznoszono później inne budynki. To, co pozostało z kościoła, odkopała w latach 1905-1906 ekipa Mikołaja Marra.

Trzeci z kościołów pod wezwaniem św. Grzegorza , stojący na skraju stromej skarpy, powstał prawdopodobnie w końcu X wieku (lub na początku XI wieku) jako prywatna kaplica rodziny Pahlavuni (na zlecenie księcia Grigora Pahlavuni). Z zewnątrz kościół ma kształt dwunastoboku, wnętrze jest rotundą, całość przykrywa stożkowy dach. W 1040 roku przy północnej ścianie kościoła powstało mauzoleum rodziny Pahlavuni, z którego do dziś zachowały się tylko fundamenty.

Markerem oznaczony jest meczet Menücehr [Menüçer, The Mosque of Minuchihr]. Według większości źródeł jego nazwa pochodzi od imienia fundatora świątyni, pierwszego władcy z dynastii kurdyjskiej, która kontrolowała Ani po 1072 roku.

Sam meczet miał kształt prostokąta o rozmiarach 18,5 m na 15,7 m. Wejście do świątyni znajdowało się najprawdopodobniej przy północnym końcu elewacji zachodniej. Od północno-zachodniej strony meczetu stoi też wysoki, ośmiokątny minaret. Według niektórych źródeł jego położenie w stosunku do meczetu może świadczyć o tym, że pierwotnie był wolnostojącym budynkiem, powstałym wcześniej, niż ukończono budowę samego meczetu.

W 1906 meczet został częściowo odrestaurowany przez ekipę Mikołaja Marra; był też przez pewien czas siedzibą niewielkiego muzeum, gdzie gromadzono eksponaty pochodzące z ówczesnych wykopalisk.

W południowej części Ani, na niewysokim płaskowyżu wznosiła się cytadela , otoczona z trzech stron stromymi klifami, oraz, na całym obwodzie, linią murów obronnych. Główne wejście do cytadeli znajdowało się w narożniku północno-zachodnim. Mury cytadeli są wcześniejsze niż Ani: ich historia sięga zapewne VII wieku, gdy wzórze było w rękach dynastii Kamsarakanów, chociaż były rozbudowywane i wzmacniane także w późniejszym okresie, zapewne do XIII wieku.

Mikołaj Marr, który cytadelę odkopał, podjął próby zabezpieczenia znajdujących się na jej terenie zabytków. Poźniej jednak doszło do dalszych zniszczeń, m.in. w wyniku trzęsienia ziemi w 1966 roku. Widoczne są jednak do dziś pozostałości pałacu, usytuowanego w najwyższym punkcie wzgórza, kilku kościołów i wielu budynków, których przeznaczenie nie jest znane.

Jak wspomniano wyżej, Ani położone było na płaskowyżu, ograniczonym z trzech stron stromymi zboczami - tylko bok północny nie miał żadnej naturalnej ochrony. Dlatego, choć murami obronnymi Bagratydzi otoczyli całe miasto, od strony północnej były one szczególnie potężne, podwójne - zewnętrzne niższe, wewnętrzne wyższe, wzmacniane wieżami. Mury te zaczął budować król Symbat II, później były one wzmacniane i ulepszane do XIII wieku. Na omawianym północno-wschodnim odcinku fortyfikacji były trzy bramy, z których jedną jest tzw. Brama Lwa - jedno ze zdjęć zamieszczonych wyżej przedstawia widoczny w tej bramie herb Bagratydów (pozbawiony, na skutek nieudolnej renowacji, krzyża, który powinien widnieć nad sylwetką lwa).

Do wartych zobaczenia zabytków, poza wspomnianymi wyżej, należą też m.in.:

• częściowo odrestaurowany Pałac Seldżuków , wbudowany w mury obronne w północnej części miasta;
• ruiny kościoła św. Apostołów , ufundowanego prawdopodobnie przez rodzinę Pahlavuni w XI wieku, odkopanego przez Marra w 1909 i częściowo wówczas zabezpieczonego;
• ruiny (północna ściana i część ścian apsydy) tzw. kościoła gruzińskiego , pochodzącego prawdopodobnie z XII wieku;
• pozostałości domów mieszkalnych i infrastruktury miejskiej;
• tzw. "świątynia ognia" , która według części źródeł jest pozostałością świątyni zoroastriańskiej z IV wieku, zaś według innych pozostałością jakiejś budowli wczesnochrześcijańskiej z IV lub V wieku (w każdym więc razie - zapewne najstarszą zachowaną budowlą miasta);
• resztki mostu na rzece Akhurian, zbudowanego zapewne między XI a XIII wiekiem, niegdyś z jednym przęsłem o rozpiętości około 30 m (pozostałości mostu przedstawia jedno ze zdjęć zamieszczonych wyżej na tej stronie).