Pompeje / Scavi di Pompei

Scavi di Pomei - to ruiny starożytnego miasta rzymskiego (łac. Pompeii), położonego na obrzeżach dzisiejszego miasta Pompei (pisanego przez jedno "i"), 24 km na południowy wschód od dzisiejszego Neapolu , stolicy Kampanii, i ok. 10 km (w linii prostej) od krateru Wezuwiusza (➤ mapka)(➤ mapka). Erupcja wulkanu, jaka miała miejsce 24 sierpnia 79 roku, niemal całkowicie zniszczyła miasto, zabijając jego mieszkańców i przykrywając ruiny kilkumetrową warstwą popiołu wulkanicznego. Ruiny Pompejów, odkryte ponad 1500 lat poźniej, a od połowy XVIII wieku stopniowo odsłaniane w ramach systematycznie prowadzonych badań wykopaliskowych (do dziś nie zakończonych), stały się dla historyków jednym z głównych źródeł wiedzy o życiu codziennym Rzymian, a zarazem, niemal od momentu odkrycia, przedmiotem rosnącego zainteresowania turystów, dziś stanowiąc jedną z największych atrakcji turystycznych Włoch, przyciągającą każdego roku ponad 2,5 mln odwiedzających z całego świata. Dojazd: autostradą A3 (zjazd Pompei) lub drogą SS18.

O ile wiadomo, miasto zostało założone w VII wieku p.n.e. przez Osków, jeden z ludów zamieszkujących wówczas część środkowej Italii, na płaskowyżu utworzonym przez prehistoryczną lawę, na wysokości 40 m n.p.m. nad żeglowną rzeką Sarnus (dzisiaj Sarno), w miejscu, w którym zbiegały się drogi z miast Cumae, Nola i Stabie (Stabiae, w pobliżu dzisiejszego miasta Castellammare di Stabia). Później miasto znalazło się w strefie wpływów Greków, następnie Etrusków, a pod koniec V wieku p.n.e. zostało zdobyte przez Samnitów, którzy w IV wieku p.n.e. utworzyli tzw. Związek Samnicki, rywalizujący z podporządkowanym Rzymowi Związkiem Italskim.

Z rywalizacji tej - po trzech wojnach prowadzonych w drugiej połowie IV wieku i na początku III wieku - Samnici, mimo wielu odniesionych zwycięstw, wyszli ostatecznie pokonani: na mocy pokoju zawartego w 290 roku p.n.e., w 5 lat po zwycięskiej dla Rzymian bitwie pod Sentinum, zostali podporządkowani Rzymowi, a w konsekwencji Pompeje zostały zmuszone do zawarcia z Rzymem układu sojuszniczego, który zobowiązywał miasto do pomocy militarnej, pozostawiając jednak Pompejańczykom znaczną autonomię. W III i II wieku p.n.e. Pompeje, wówczas już jako miasto pozostające w strefie wpływów Rzymu, rozwijało się równie dynamicznie, jak wcześniej, opierając swą gospodarkę na uprawie winorośli, oliwek i zboża, a także na panowaniu nad ważnym portem przy ujściu rzeki Sarnus. Na początku I wieku p.n.e., w tzw. wojnie sprzymierzeńczej , Pompeje (inaczej niż np. podczas drugiej wojny punickiej, gdy dotrzymały swych zobowiązań sojuszniczych wobec Rzymu) stanęły po stronie miast italskich (socii) przeciwko Rzymowi. W 89 roku p.n.e. miasto zostało zdobyte przez wojska Lucjusza Korneliusza Sulli i odtąd, do 80 roku, było rządzone przez kolegium złożone z czterech urzedników (quattuorviri) wyznaczonych przez Rzym, a następnie, w 80 roku p.n.e., przekształcone w rzymską kolonię zwaną Cornelia Veneria Pompeianorum - co jednak, mimo utraty jakiejkolwiek autonomii, nie tylko nie zatrzymało rozwoju miasta, lecz nawet przyczyniło się do jego rozkwitu, zwłaszcza w okresie cesarstwa, gdy zaczęli się tu osiedlać liczni rzymscy prominenci (miasto zostało wówczas znacznie rozbudowane - zwłaszcza rozbudowana została infrastruktura, powstały liczne ważne budynki publiczne, a także wille i luksusowe domy prywatne).

W 62 roku n.e., za panowania Nerona, Pompeje (liczące wówczas, jak się szacuje, ponad 10 tys. mieszkańców) zostały bardzo poważnie zniszczone przez silne trzęsienie ziemi. W ciągu następnych kilkunastu lat miasto zostało częściowo odbudowane, ale w 79 roku n.e. (najczęściej przyjmuje się dokładną datę 24 sierpnia 79 roku, choć data ta jest przez część badaczy kwestionowana), za panowania Tytusa, niespodziewany wybuch Wezuwiusza niemal całkowicie zniszczył miasto, zabijając tysiące mieszkańców i przysypując wszystko, co z Pompejów pozostało, kilkumetrową warstwą popiołu wulkanicznego (skutki wybuchu dotknęły nie tylko Pompeje, lecz także miasta Herkulanum (dziś Ercolano), Oplontis (dziś Torre Annunziata) i Stabiae (dziś Castellammare di Stabia), wcześniej też, podobnie jak Pompeje, częściowo zniszczone przez trzęsienie ziemi z 62 roku.

Informacje o tym wydarzeniu i o tragedii mieszkańców miast położonych w pobliżu wulkanu znamy z dwóch adresowanych do Tacyta listach napisanych przez Pliniusza Młodszego, prawnika, pisarza i urzędnika rzymskiego, który był tego dnia w domu swego wuja, Pliniusza Starszego, również pisarza, historyka i dygnitarza, pełniącego wówczas funkcję dowówdcy floty rzymskiej stacjonującej w Misenum (dziś Miseno) w pobliżu Neapolu. Pliniusz Starszy, po otrzymaniu informacji o wybuchu wulkanu, wypłynął na wody Zatoki Neapolitańskiej (według jednych po to, by przyjrzeć się z bliska niezwykłemu zjawisku, według innych po to, by nieść pomoc mieszkańcom) - i zginął, być może w wyniku działania wydobywających się z wulkanu trujących gazów (chociaż okoliczności jego śmierci nie są w pełni wyjaśnione). Pliniusz Młodszy pozostał na pewien czas w Misenum. Tam też dowiedział się o śmierci wuja, by po wielu latach, na prośbę Tacyta, przekazać historykowi w jednym ze wspomnianych wyżej listów wszystko, co na ten temat wiedział (a w drugim - opis własnych przeżyć związanych z erupcją Wezuwiusza i jej konsekwencjami). W ten sposób informacja o tragedii przetrwała; same Pompeje jednak, podobnie jak inne zasypane miasta, przestały istnieć - z czasem zapomniano nawet ich nazwy i wiedzę o tym, gdzie dokładnie leżały.

Tak było aż do pierwszej połowy XVIII wieku, gdy w 1738 roku, przypadkowo, podczas prac budowlanych prowadzonych na terenie starożytnego Herkulanum, natrafiono na ślady starożytnego miasta.

Co prawda, już nawet znacznie wcześniej, w 1599 roku, robotnicy drążący podziemny kanał mający zmienić bieg rzeki Sarno natknęli się na fragmenty starożytnych murów z malowidłami i inskrypcjami, z których jedna zawierała nawet słowa decurio Pompeii. Wezwany wybitny włoski architekt, Domenico Fontana (1543-1607), potwierdził odkrycie (odsłaniając nawet jeszcze kilka fresków), ale z nieznanych powodów polecił je ponownie ukryć i nie zrobił niczego, by sprawa miała ciąg dalszy - zaś zacytowany wyżej fragment inskrypcji skojarzono raczej z imieniem Pompejusza Wielkiego, jednego z twórców I triumwiratu, niż z nazwą zapomnianego starożytnego miasta.

Inaczej sprawy potoczyły się w 1738 roku, gdy kopiąc na terenie starożytnego Herkulanum fundamenty pod letni pałac Karola III Hiszpańskiego (1716-1788), w latach 1735-1759 króla Neapolu i Sycylii (jako Karol VII), w latach 1759-1788 króla Hiszpanii (jako Karol III) natrafiono na pozostałości budowli i liczne artefakty najwyraźniej pochodzące z czasów starożytnych. Tym razem - w znacznym stopniu dzięki stanowisko władcy, który dostrzegł w odkryciu możliwość wzmocnienia politycznego i kulturalnego znaczenie Neapolu - przystąpiono do zakrojonych na wiekszą skalę badań wykopaliskowych. Początkowo kierował nimi hiszpański inżynier wojskowy, Roque Joaquín de Alcubierre (1702-1780), który, działając pod patronatem królewskim, najpierw odkopał Herkulanum, a następnie, w 1748 roku, rozpoczął prace w Pompejach - i ta właśnie data uważana jest najczęściej za datę odkrycia ruin Pompejów i początek badań archeologicznych, które stały się poźniej dla historyków jednym z głównych źródeł wiedzy o życiu codziennym Rzymian. W 1750 roku Roque Joaquín de Alcubierre zrezygnował z kierowania wykopaliskami w Pompejach (później zresztą został przez następców oskarżony o niewłaściwie ich prowadzenie); w następnych latach zajmowali się tym m.in. Karl Jakob Weber (1712-1764), Francisco Cajigal de la Vega (1695-1777), Pietro la Vega (1764-1810), i inni.

Odkrycie ruin Pompejów bardzo szybko stało się sławne, do czego w znacznym stopniu przyczyniło się wydanie dzieł niemieckiego historyka sztuki i archeoiloga, Johanna Joachima Winckelmanna (1717-1768) - Sendschreiben von den herculanischen Entdeckungen (1762) i Nachricht von den neuesten herculanischen Entdeckungen (1764). Pod Wezuwiusz zaczęli przyjeżdżać pierwsi turyści, a Pompeje zaczęły być traktowane jako jeden z ważniejszych celów na trasie Grand Tour. Same wykopaliska jednak, aż do połowy XIX wieku, prowadzone były w sposób dość chaotyczny i bez dbałości o ochronę tego, co odsłaniano; ponadto, w coraz większym stopniu (do czego przyczyniał się też charakter ówczesnej turystyki) towarzyszyło im prowadzone na masową skalę poszukiwanie wszelkiego rodzaju artefaktów, którymi można by dekorować własne posiadłości lub sprzedać kolekcjonerom, co z dzisiejszego punktu widzenia mogłoby być traktowane jako zwykła grabież (druga jej fala przyszła zresztą w XX wieku, po II wojnie światowej, dopóki nie przeniesiono większości zabytków ruchomych do muzeów lub strzeżonych pomieszczeń).

Sytuacja zmieniła się dopiero wtedy, gdy w 1863 roku kierowanie pracami przejął Giuseppe Fiorelli (1823-1896), pełniący też funkcję dyrektora Narodowego Muzeum Archeologicznego w Neapolu - Museo Archeologico Nazionale di Napoli (gdzie do dziś przechowywana jest większość najcenniejszych artefaktów znalezionych w Pompejach), który wprowadził całkowicie nowy system odsłaniania warstwa po warstwie ruin miasta, pozwalający na znacznie lepszą ochronę tak zabytków architektonicznych, jak znajdowanych artefaktów.


Jego pomysłem było też m.in. wstrzykiwanie gipsu w odkrywane w warstwie popiołu puste miejsca zajmowane niegdyś przez ciała ofiar kataklizmu (a także ciała zwierząt i różne przedmioty), które z czasem obróciły się w proch pozostawiając jednak po sobie odpowiednio ukształtowaną pustą przestrzeń - tworzone w ten sposób odlewy pozwalały na odtworzenie z niezwykłą dokładnością ostatnich chwil miasta i jego mieszkańców przed erupcją.

Fiorelli prowadził badania niezwykle systematycznie, sektor po sektorze, tworząc szczegółowy plan miasta według trzystopniowego podziału na regiones, insulae i domus (dzielnice, zespoły domów i poszczególne budynki). Ta konwencja jest do dziś stosowana zarówno w terenie, jak na mapach i w opisach Pompejów jako stanowiska archeologicznego, w szczególności na oficjalnej stronie Soprintendenza Pompei: cały obszar wykopalisk podzielony jest na dziewięć regionów, te na zespoły domów, z których każdy ma własny numer, przy czym na tabliczkach umieszczonych na narożnikach zespołów domów w Pompejach dwie pierwsze cyfry podawane są w zapisie rzymskim (przykład na zdjęciu obok), a numer budynku cyfrą arabską (na zdjęciu numer budynku niewidoczny), natomiast na mapach i w opisach stosuje się zazwyczaj konwencję VI.3.20. (lub VI,3,20), co oznacza region (regione) siódmy, zespół (insula) ósmy, budynek (domus) dwudziesty. Dlatego w tekście poniżej, niezależnie od zaznaczenia miejsca poszczególnych obiektów markerami na mapkach, na niniejszej stronie podajemy często, stosując zapis postaci [VI,3,20], adres obiektu zgodny z opisaną wyżej konwencją.

Dziś ruiny Pompejów, od 1997 roku figurujące na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, stanowiące część Parco Nazionale del Vesuvio, są jedną z największych atrakcji turystycznych Włoch, przyciągającą każdego roku ponad 2,5 mln turystów. Z jednej strony jest to korzystne dla mieszkańców dzisiejszego miasta Pompei, obsługujących ruch turystyczny, a zarazem dostarcza części środków finansowych niezbędnych dla prowadzenia badań i ochrony wykopalisk. Z drugiej strony ruiny Pompejów, wydobyte spod ochronnej warstwy popiołu, są dziś bardziej niż dawniej narażone na działanie zmiennych warunków atmosferycznych, ekspansji roślinności, zanieczyszczeń szkodliwymi substancjami chemicznymi przenikającymi do miejsc jeszcze nie odsłoniętych, a także na niekorzystne skutki zbyt szybkiego wzrostu liczby turystów (śmieci, nieodpowiedzialne zachowanie zwiedzających, itp.) - toteż w ostatnim czasie kolejne prace wykopaliskowe zostały wstrzymane lub przynajmniej spowolnione, a dostęp zwiedzających ograniczony (dlatego zawsze warto przed planowaną wycieczką sprawdzić, na wspomnianej wyżej stronie oficjalnej Soprintendenza Pompei, jakie obiekty są aktualnie dostępne dla publiczności).

Jednak, nawet przy wspomnianych przed chwilą ograniczeniach, ruiny Pompejów (nie mówiąc już o całym obszarze dotkniętym erupcją Wezuwiusza z 72 roku) są wystarczająco rozległe, by spędzić na ich zwiedzaniu co najmniej kilka dni. Jeśli chce się zwiedzić Pompeje w czasie jednodniowej lub półdniowej wycieczki (jak to robi większość turystów), warto się do niej przygotować, konsultując wcześniej mapę i zapoznając się z choćby najbardziej ogólnym opisem miejsc, które warto w ciągu kilku godzin spędzonych w Pompejach zobaczyć.



Większość turystów wchodzi na teren Scavi di Pompei od strony Via Villa dei Misteri, przez Porta Marina , jedno z trzech otwartych dzisiaj dla turystów wejść do strefy wykopalisk archeologicznych (dwa pozostałe to Piazza Esedra , z Piazza Porta Marina inferiore oraz Piazza Anfiteatro , od strony Piazza Immacolata), i jedną z istniejących w Starożytności, pochodzących z różnych okresów bram w długich na ponad 3 km murach otaczających miasto; pozostałe to Porta Ercolano (brama zwana też Porta del Sale), prowadząca w stronę Herkulanum, zbudowana już po zdobyciu miasta przez Sullę, Porta Vesuvio , Porta Nola , Porta Sarno na końcu Via dell'Abondanza, Porta Nocera , i Porta Stabia (na wielu mapach jest zaznaczana jeszcze jedna brama, Porta Capua, ale jej istnienie jest dyskusyjne).

Od Porta Marina ulica Via Marina prowadzi na północny wschód, w kierunku Forum (Foro di Pompei) [VII,8], głównego placu miasta (zob. niżej). Za Forum dalej w tym samym kierunku biegnie główna ulica miasta, Via dell'Abbondanza , która doprowadza do Porta del Sarno. Markerem oznaczony jest położony na południe od Via dell'Abondanza, między Porta del Sarno a Porta Nocera, dobrze zachowany, mogący niegdyś pomieścić 20 tys. widzów amfiteatr (Anfiteatro) [II,6], zbudowany w 80 roku p.n.e. (obok - palestra zbudowana za panowania Oktawiana Augusta); bliżej Forum i bramy Porta di Stabia, na zachód od Via Stabiana można zobaczyć Teatr Wielki [VIII,7,20-21,27,30], z III wieku p.n.e. (z widownią mogącą pomieścić 5 tys. osób) oraz usytuowany tuż obok niego Odeon (Teatro Piccolo - Odeion) [VIII,7,17-20], uchodzący za jeden z najstarszych teatrów rzymskich, zbudowany w 70 roku p.n.e. Na północny wschód od Foro Triangolare [VIII,7,30-34], trójkątnego forum, które stanowiło centrum miasta w pierwszym okresie jego historii, przetrwała świątynia Izydy (Tempio di Iside) [VIII,7,28], zbudowana w II wieku p.n.e., ale przebudowana po trzęsieniu ziemi z 62 roku, jedna z najlepiej zachowanych i najsłynniejszych budowli Pompejów (zob. niżej), a po przeciwnej stronie - resztki tzw. świątyni doryckiej (Temprio Dorico) [VIII,7,30-34] z VI wieku p.n.e., poźniej wielokrotnie przebudowywanej.

Ulica Via Consolare , zaczynająca się w pobliżu Forum i biegnąca na północny zachód, prowadzi do Porta Ercolano (tuż przed tą bramą warto zwrócić uwagę na stojący po prawej stronie Casa del Chirurgo [VI,1,9-10], jeden z najstarszych domów w mieście, zbudowany prawdopodobnie na przełomie IV i III wieku p.n.e. i zawdzięczający swoją nazwę od znalezionych wewnątrz narzędzi chirurgicznych). Przedłużenie Via Consolare za bramą Porta Ercolano biegnie obok jednego z większych pompejańskich cmentarzy, Necropoli di Porta Ercolano , położonego, zgodnie z prawem rzymskim, poza murami miasta (inne nekropolie, także położone w pobliżu bram, ale poza murami, to m.in. Necropoli di Porta Vesuvio , Necropoli di Porta Nola i Necropoli di Porta Nocera ), w stronę słynnej willi znanej jako Villa dei Misteri , uchodzącej za jedną z ważniejszych atrakcji Pompejów (zob. niżej).

Z kolei na północ od innej ważnej osi urbanistycznej, biegnącej na północny wschód, wzdłuż Via delle Terme (nazwa ulicy - od jednych z pompejańskich term, Terme del Foro [VII,5,24], zob. niżej), Via della Fortuna i Via di Nola ), a na zachód od Via Vesuvio , biegnącego w stronę Porta Vesuvio przedłużenia Via Stabiana, można zobaczyć wiele prywatnych domów rzymskich, w tym najbardziej znane, jak Casa del Fauno [VI,12,2], Casa del Poeta Tragico [VI,8,3-5], czy Casa dei Vettii [VI,15,1] (zob. niżej).


Forum (Foro di Pompei) [VII.8] - to główny plac miasta, o wymiarach 157 × 38 m, otoczony niegdyś kolumnadą zbudowaną w okresie samnickim, poźniej przebudowaną. Markerem oznaczone są pozostałości świątyni, zwanej Świątynią Jowisza (Tempio di Giove) [VII,8,1], wzniesionej w połowie II wieku p.n.e., później parokrotnie przebudowanej, o wymiarach 37 x 17 m, postawionej na cokole o wysokości 3 m.

Świątynia pierwotnie była dedykowana Jowiszowi. Po zdobyciu miasta przez Sullę stała się świątynią triady kapitolińskiej. Poprzedzający cellę świątyni głęboki pronaos był wsparty na sześciu kolumnach od frontu i trzech kolumnach z każdego boku; wzdłuż bocznych ścian celli biegła dwukondygnacyjna kolumnada, zaś w jej tylnej ścianie znajdowały się trzy nisze z posągami Jowisza, Junony i Minerwy. Po obu stronach świątyni, na wysokości jej kolumnady, stały pierwotnie dwa łuki triumfalne. Łuk po stronie zachodniej był poświęcony Druzusowi; łuk po przeciwnej stronie (poświęcony według niektórych źródeł Neronowi) został usunięty, gdy nieco dalej na północ, już poza obrębem świątyni, wzniesiono (widoczny na zdjęciu powyżej na prawo od świątyni) łuk Tyberiusza lub Germanika (nie ma co do tego pewności), z dwie widocznymi od strony Forum niszami, stanowiący jedno z wejść na Forum od strony północnej. Świątynia została poważnie uszkodzona podczas trzęsienia ziemi z 62 roku; rozpoczęto jej odbudowę, której jednak do momentu erupcji Wezuwiusza w 79 roku nie zdołano zakończyć.

Do zachodniego boku Forum przylegała świątynia Apolla (Tempio di Apollo) [VII.7.32] - obok wsmpomnianej wyżej świątyni doryckiej jedna z najstarszych świątyń w mieście i pierwotnie bodaj najważniejsza (jej początki, w postaci terenu z ołtarzami, sięgają zapewne VII lub nawet VIII wieku p.n.e.). Pierwszy budynek świątyni powstał prawdopodobnie w V lub VI wieku; poźniej, w okresie samnickim, w II wieku p.n.e., został gruntownie przebudowany. Główne wejście do świątyni znajdowało się od strony Via Porta Marina, naprzeciwko bocznej ściany bazyliki. Świątynia była posadowiona na wysokim cokole; cella poprzedzona głębokim pronaosem była otoczona 24 kolumnami, z których zachowały się dwie. Przed schodami prowadzącymi do świątyni zachował się marmurowy ołtarz (pochodzący prawdopodobnie z okresu po zdobyciu miasta przez Sullę) i jońska kolumna z zegarem słonecznym (na zdjęciu powyżej biała kolumna na lewo od ołtarza), a w otaczającym teren świątyni portyku - posąg Apolla i popiersie posągu Diany (oryginały w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu).

Po przeciwnej stronie Forum warto zwrócić uwagę na świątynię zwaną Świątynią Wespazjana (Tempio di Vespasiano) [VII,9,2], z marmurowym ołtarzem ozdobionym płaskorzeźbą (według części źródeł pochodzącą z okresu panowania Oktawiana Augusta, według innych - późniejszą, nawet jeszcze nie ukończoną w chwili wybuchu Wezuwiusza, poświęconą Wespazjanowi), a także na świątynię poświęcononą bóstwom opiekuńczym miasta, Santuario dei Lari Pubblici [VII,9,3], której budowę według większości źródeł rozpoczęto po trzęsieniu ziemi z 62 roku, lecz nie zdołano do chwili wybuchu Wezuwiusza ukończyć.

Markerem oznaczone są zachowane na południowy zachód od Forum pozostałości otoczonej murami Świątyni Wenery [VIII,1,3], zbudowanej po zdobyciu Pomepjów przez Sullę, zniszczonej w trzęsieniu ziemi z 62 roku, zaś markerem położona na północny wschód od Forum (na rogu Via del Foro i Via della Fortuna) świątynia znana jako Tempio della Fortuna Augusta [VII,4,1] z końca I wieku p.n.e., zbudowana na cześć cesarza Oktawiana Augusta przez mieszkańca Pompejów, dwukrotnie pełniącego obowiązki duumwira, Marka Tuliusza (nie mylić z Markiem Tuliuszem Ciceronem), na należącym do niego terenie i na jego koszt (warto zwrócić uwagę na resztki marmurowych kolumn z korynckimi kapitelami).

Oprócz budowli sakralnych otaczały Forum różne budynki użyteczności publicznej, w szczególności magazyny i obiekty handlowe, itp. Markerem oznaczony jest zespół głównych urzędów władz, (Edifici dell'Amministrazione pubblica) [VIII,2,6-10], zamykający południowy bok Forum. W południowej części wschodniego boku Forum usytuowany był budynek Comitium [VIII.3.1,32-33], w którym przeprowadzano wybory, dalej na północ, między Comitium a świątynią Wespazjana, tzw. Budynek Eumachii (Edificio di Eumachia) [VII,9,1], ufundowany przez kapłankę Eumachię (stąd nazwa), opiekunkę foluszników, pełniąca zapewne funkcję sukiennic, może też siedziby korporacji rzemieślniczej, uszkodzony podczas trzęsienia ziemi w 62 roku i częściowo odbudowany.

Jeszcze dalej na północ po wschodniej stronie Forum, za Santuario dei Lari Pubblici, na wysokości świątyni Jowisza, zachowały się pozostałości Macellum [VII,9,7-8], hali targowej, wielokrotnie przebudowywanej, pełniącej funkcję głównego obiektu handlowego miasta, ze sklepami otwartymi na dziedziniec wewnętrzny oraz na Forum i na przylegające do Macellum ulice oraz umieszczonym w centrum wewnętrznego dziedzińca pawilonem przykrytym stożkowym dachem opartym na 12 kolumnach (których podstawy widoczne są na zamieszczonym obok zdjęciu).

Po przeciwnej stronie Forum, na zachód od świątyni Jowisza, na północ od świątyni Apolla, w 62 roku zaczęto budowę Forum Holitorium , (Foro Olitorio, Granai del Foro) [VII,7,29], mającego pełnić rolę rynku warzyw i owoców. Budowa nie została ukończona, w szczególności nie została przykryta dachem. Dziś budynek (przykryty dachem i zamknięty ogrodzeniem od strony Forum), jest używany jako depozyt znalezisk archeologicznych (najróżniejszych przedmiotów codziennego użytku, a także gipsowych odlewów ciał ofiar wybuchu, ludzi i zwierząt).

Po tej samej, zachodniej stronie Forum, ale na południe od świątyni Apolla i od Via Porta Marina, zachowały się ruiny tzw. Bazyliki (Basilica) [VIII,1,1], zajmującej plac o wymiarach 55 x 24 m, zbudowanej na przełomie II i I wieku p.n.e. budowli pełniącej w różnych okresach różne funkcje, m.in. hali targowej, ale też gmachu sądu. Budynek, zniszczony w trzęsieniu ziemi z 62 roku, nie został do chwili wybuchu Wezuwiusza odbudowany.

Marker oznacza wspomniane wyżej Terme del Foro [VII,5,24], najmniejsze z pompejańskich łaźni, położone w pobliżu Forum, na północ od Świątyni Jowisza, zbudowane w I wieku p.n.e. Inne kompleksy łaźni w Pompejach - to m.in. Terme Stabiane [VII,2], najstarsze, zbudowane w II wieku p.n.e. (na fundamentach wcześniejszych, z IV-III wieku p.n.e.), poźniej przebudowywane, Terme centrali [IX,4,5-18], które zaczęto budować po 62 roku (w chwili wybuchu Wezuwiusza nie były ukończone), i prywatne Terme suburbane, malowniczo położone poza murami miejskimi, z widokiem na morze, w pobliżu Porta Marina, z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Warto także, odwiedzając Pompeje, zwrócić uwagę na pozostałości warsztatów rzemieślniczych, sklepów, punktów usługowych, różnego rodzaju jadłodajni i innych miejsc, gdzie toczyło się w przestrzeni publicznej życie codzienne mieszkańców, funkcjonujące we wszystkich dzielnicach Pompejów - np. na jedną z większych piekarni, Panificio (z zachowanymi w dobrym stanie piecami i kamiennymi żarnami) pod adresem [VII,2,22], zakład foluszniczy Fullonica di Stephanus [I,6,7] przy Via dell'Abondanza, liczne jadłodajnie (np. Thermopolium pod adresem [VI,8,8-9] tuż obok Terme del Foro, Thermopolium di Vetutius Placidus pod adresem [I,8,8]) dom publiczny - Lupanare [VII,12,18]. itp.


Szczególną, a dla wielu turystów jedną z największych atrakcji Pompejów stanowi możliwość zobaczenia pozostałości rzymskich willi i domów mieszkalnych, od stosunkowo skromnych do luksusowych (duża powierzchnia, wystrój, wyposażenie, freski, mozaiki, fontanny, nimfea, posągi, niekiedy prywatne termy), budowanych tak lub inaczej w zależności od zamożności właścicieli. Większość znalezionych w tych domach zabytków ruchomych (poza tym, czego nie zdołano uchronić przed grabieżą lub co można było pozostawić na miejscu bez ryzyka, że ktoś niepowołany je stamtąd zabierze) znajduje się dziś w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu, ale pozostałości samych budynków i ich otoczenia można zobaczyć tylko w Pompejach. Dzisiejsze nazwy domów pochodzą od najczęściej od znalezionych tam przemiotów, charakterystycznych elementów architektonicznych, malowideł lub rzeźb, inskrypcji lub fragmentów inskrypcji, czasami od imion właścicieli (jeśli udało się to ustalić). Wiele tych domów mozna zobaczyć w dzielnicy VI, na północny zachód od osi Via delle Terme - Via della Fortuna , między Via Consolare a Via Vesuvio (oznaczające niektóre z nich markery są na mapce poniżej); dużo też zachowało się dzielnicy I, na południe od Via dell'Abondanza , między Via Stabiana i Via di Nocera .

Jednym z najbardziej znanych i najczęściej opisywanych w przewodnikach rzymskich domów mieszkalnych w Pompejach jest tzw. Dom Fauna (Casa del Fauno) [VI,12], zbudowany w III wieku p.n.e., jeszcze w epoce samnickiej, poźniej powiększony i przebudowany, uszkodzony w trzęsieniu ziemi z 62 roku, lecz odbudowany, zajmujący prawie cały kwartał (ok. 3000 m²), między ulicami Via della Fortuna (gdzie znajdowało się główne wejście), Vicolo del Labirinto, Vicolo di Mercurio i Vicolo del Fauno. Nazwa domu pochodzi od niewielkiej rzeźby z brązu przedstawiającej tańczącego Fauna (oryginał w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu), umieszczonej początkowo na brzegu, później w centrum impluwium głównego atrium (drugie, mniejsze atrium znajdowało się w części przeznaczonej dla gości).

Główne wejście, z otwieraną na zewnątrz bramą, było usytuowane przy Via della Fortuna. Stąd krótkim korytarzem, z dwoma kapliczkami po bokach poświęconymi bóstwom opiekuńczym domu, przechodziło się do głównego atrium, otoczonego pomieszczeniami mieszkalnymi. Na wschód niego znajdowało się drugie, mniejsze atrium (z osobnym wejściem, zapewne dla gości), zaś na północ - tablinum, a za nim dwa perystyle z ogrodami; mniejszy, położony bliżej wejścia, był otoczony 28 kolumnami, większy, położony od strony Vicolo di Mercurio (z wejściem także od tej strony) otaczała podwójna, wysoka na 4 metry dwukondygnacyjna kolumnada (2 x 44 kolumny). Między perystylami, połączonymi wąskim korytarzem, położona była eksedra, której posadzkę zdobiła słynna mozaika przedstawiająca zwycięską bitwę Aleksandra Wielkiego z królem Persji, Dariuszem III, pod Issos (oryginał obecnie w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu). Cała rezydencja, z licznymi dekoracjami rzeźbiarskimi, malowidłami i mozaikami, z których część, podobnie jak posążek Fauna i wspomniana przed chwilą mozaikę z eksedry, została przeniesiona do muzeum w Neapolu, ale część pozostała w Pompejach, uchodzi za najwspanialszy przykład patrycjuszowskiego rzymskiego domu z okresu, w którym był używany, przewyższający nawet podobne zabytki Rzymu.

Innymi godnymi uwagi domami rzymskimi w tej samej, szóstej dzielnicy są też m.in. wspomniany już wyżej Dom Chirurga (Casa di Chirurgo) [VI,1,9-10], Dom Dramaturga (Casa del Poeta Tragico) [VI,8,3-5] (niewielki dom w pobliżu Terme del Foro, z mozaiką przedstawiającą próbę teatralną zdobiącą posadzkę tablinum - stąd nazwa), Dom Wettiuszów (Casa dei Wettii) [VI,15,1] (niewielki, lecz bogato zdobiony dom należący do dwóch bogatych kupców, słynny m.in. z umieszczonego w przedsionku wizerunku Priapa), a także Casa di Pansa [VI,6,1], Casa del Forno [VI,3,3], Casa di Meleagro [VI,9,2], Casa dei Dioscuri [VI, 9,6], czy Casa degli Amorini Dorati [VI,16,7].

• Villa dei Misteri - to rezydencja podmiejska uchodząca za jedną z najważniejszych atrakcji Pompejów. Willa, malowniczo położona za północnymi murami Pompejów, zbudowana w II wieku p.n.e., później rozbudowywana i powiększona, została poważnie uszkodzona podczas trzęsienia ziemi w 62 roku i przekształcona w gospodarstwo rolne. Główną atrakcją willi są uważane za wyjątkowo cenne, pochodzące prawdopodobnie z I wieku p.n.e., freski (długie na 17 m, a wysokie na 3 m) przedstawiające 29 postaci biorących udział w misteriach dionizyjskich.

• Świątynia Izydy (Tempio di Iside) [VIII,7,28] - to niewielka rzymska świątynia z II wieku p.n.e., poświęcona egipskiej bogini Izydzie (której kult utrzymał się i był rozpowszechniony w okresie greckim i rzymskim), położona w pobliżu blisko tzw. Trójkątnego Forum (Foro Triangolare) stanowiącego w pierwszym okresie historii Pompejów centralny plac miasta. Po trzęsieniu ziemi z 62 roku została - jako jedna z nielicznych budowli w Pompejach - całkowicie odbudowana, podczas erupcji Wezuwiusza w 79 roku ucierpiała mniej niż inne budynki i pod popiołami wulkanicznymi przetrwała prawie nienaruszona. Była jedną z pierwszych budowli odkopanych na początku II połowy XVIII wieku i w pierwszym okresie po odkryciu ruin Pompejów jedną z głównych atrakcji przyciągających pierwszych turystów, w tym malarzy, rysowników i innych artystów (warto wiedzieć, że należał do nich m.in. Wolfgang Amadeusz Mozart, który był w Pompejach i widział świątynię Izydy jako 13-letni chłopiec w 1769 roku, w kilka lat po tym, jak została odkopana).