Szczawnica

Uzdrowisko (ok. 7,5 tys. mieszkańców) w południowej Polsce, malowniczo położone na wysokości od 430 do 510 m n.p.m., tuż przy granicy ze Słowacją, 37 km na wschód od Nowego Targu, na północnych obrzeżach Pienin, w dolinie potoku Grajcarek wpadającego do Dunajca. Szczawnica jest punktem docelowym spływu przełomem Dunajca, uchodzącego za jedną z największych atrakcji turystycznych regionu oraz ośrodkiem turystyki pieszej i rowerowej w lecie, zaś narciarskiej - w zimie. Dojazd od strony Nowego Targu drogą 969 lub od strony Nowego Sącza drogą 87 i następnie 969, do Krościenka nad Dunajcem, skąd jeszcze ok. 5 km na południowy wschód (➤ mapka)(➤ mapka).

W Szczawnicy - znanej od dawna z korzystnego klimatu oraz leczniczych wód mineralnych (szczaw alkalicznych słonych) - leczone są choroby układu oddechowego i przewodu pokarmowego. O leczniczych właściwościach źródeł w Szczawnicy wiedziano już w XVI wieku, a pod koniec XVII wieku przybywali tu podobno pierwsi kuracjusze. Za założyciela uzdrowiska uważa się jednak Józefa Szalaya, przedstawiciela rodziny pochodzenia węgierskiego, w której rękach znajdowały się dobra szczawnickie od roku 1828, gdy zostały zakupione przez Stefana i Józefinę Szalayów, jego rodziców.

Józef Szalay, przejąwszy uzdrowisko w 1839 roku po śmierci ojca, postawił sobie za cel przekształcenie go w kurort na najwyższym europejskim poziomie. Znaleziono wówczas nowe źródła, zbudowano ujęcia (z dbałością o ich oprawę architektoniczną), powstały lub zostały rozszerzone i unowocześnione parki (Górny i Dolny ), zbudowano pierwsze wille i pensjonaty, zaczęto budować sanatoria. Od imion osób z rodziny Szalayów pochodzą nazwy poszczególnych zdrojów w Szczawnicy: Józefina, Stefan, Jan, Magdalena i Waleria w Górnym Parku Zdrojowym, Wanda i Szymon w Parku Dolnym.

Szalay rozpoczął budowę tzw. Drogi Pienińskiej (zob. niżej), organizował pierwsze spływy przełomem Dunajca, zadbał też o reklamę uzdrowiska, m.in. wydając pierwszy przewodnik po Szczawnicy oraz Album Szczawnicki poświęcony uzdrowisku i okolicy, z własnymi ilustracjami. Na zlecenie Szalaya wykonano także pierwsze analizy chemiczne szczawnickich wód mineralnych.

Starania Szalaya zostały uwieńczone sukcesem: wkrotce po przejęciu przez niego zarządu uzdrowiska Szczawnica stała się miejscowością chętnie odwiedzaną przez arystokrację, literatów i artystów - podobno już około 1860 roku przyjeżdżało tu rocznie 1200 osób. Do najbardziej znanych gości należeli m.in.: Cyprian Kamil Norwid, Józef Ignacy Kraszewski, Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Bolesław Prus, Wincenty Pol, Jan Matejko, Wojciech Gerson. Szczególnym miłośnikiem Szczawnicy był Henryk Sienkiewicz, który odwiedził uzdrowisko trzykrotnie (podczas jego ostatniej wizyty w 1909 roku został patronem jednej z miejscowych szkół) i którego pomnik stoi przy jednej z głównych ulic Szczawnicy, ulicy Zdrojowej.


Po śmierci Szalaya w 1876 roku, zgodnie z jego testamentem, uzdrowisko przeszło na własność Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie; w 1909 roku kupił je hrabia Adam Stadnicki (1882-1982), który w latach międzywojennych doprowadził do dalszego rozwoju Szczawnicy, m.in. przebudowując i unowocześniając ujęcia wód szczawnickich, a także budując budynek Inhalatorium. Po drugiej wojnie światowej uzdrowisko zostało upaństwowione, ale stosunkowo niedawno, w 2005 roku, wróciło, na mocy wyroku sądowego, do przedwojennych właścicieli. W 2010 roku przy placu Dietla, nazwanym tak od nazwiska wybitnego polskiego lekarza i polityka, ojca polskiej balneologii Józefa Dietla (1804-1878), z którym Józef Szalay był zaprzyjaźniony, zostało otwarte Muzeum , ufundowane przez wnuka Adama Stadnickiego, Andrzeja Mańkowskiego. W muzeum można obejrzeć kilkaset eksponatów związanych ze szczawnickim uzdrowiskiem, w tym archiwalnych dokumentów, fotografii i książek.

Markerem oznaczony jest neogotycki Kościół św. Wojciecha, zbudowany w latach 1882-1892 według projektu Eliasza Radziszewskiego, z wnętrzem pokrytym bogatą polichromią, otoczony drewnianymi kapliczkami Drogi Krzyżowej wykonanymi w 1985 roku przez miejscowego artystę, Ryszarda Hamerskiego. Marker oznacza dolną stację wyciągu krzesełkowego na Palenicę ; z górnej stacji można łatwo dojść (15 minut) pod szczyt Szafranówki , skąd grzbietem Małych Pienin, kierując się na południowy wschód, można dotrzeć na szczyt Wysokiej (1052 m n.p.m.), najwyższego szczytu Pienin. W zimie Szczawnica staje się ośrodkiem narciarskim: Stacja Narciarska Palenica oferuje 4 kilometry ciekawych tras zjazdowych, obsługiwanych przez 4-osobowy wyciąg krzesełkowy o przepustowości 2200 osób na godzinę. Przystań stanowiąca punkt końcowy spływu przełomem Dunajca położona jest przy ujściu potoku Grajcarek do Dunajca. Między przystanią a schroniskiem Orlica jest miejsce przeprawy promowej na lewy brzeg Dunajca, skąd można wejść na niewysoki, ale atrakcyjny szczyt Sokolicy (747 m n.p.m.), słynący z widoków.

• W Szczawnicy, w pobliżu ujścia Grajcarka do Dunajca , zaczyna się tzw. Droga Pienińska - turystyczny szlak dla pieszych i rowerzystów o długości 9 km, biegnący prawym brzegiem Dunajca (w większości po słowackiej stronie granicy) i kończący się przy tzw. Czerwonym Klasztorze . Pierwszy odcinek tej drogi, do Leśnego Potoku, wybudował jeszcze Józef Szalay w latach 1870-1875; później budowę kontynuowała krakowska Akademia Umiejętności. Obecnie droga na całej długości ma betonową nawierzchnię i jest bardzo dobrze przygotowana, z licznymi tablicami informacyjnymi i miejscami dla odpoczynku.
  
  Kilka kilometrów na południowy wschód od Szczawnicy leży początek Wąwozu Homole , z wapiennymi ścianami sięgającymi 120 m wysokości, długiego (w skalnej części) na niecały kilometr, uchodzącego za największą atrakcję turystyczną Małych Pienin. Z wąwozu można wyjść na Wysoką . Po drodze ze Szczawnicy mija się wieś Szlachtowa , którą kiedyś zamieszkiwali Łemkowie, poźniej wysiedleni; nieco dalej leży inna wieś połemkowska, Jaworki , będąca dobrym punktem wypadowym do wycieczek zarówno do Wąwozu Homole, jak też innego pienińskiego wąwozu - rezerwatu "Biała Woda" .

• Warto wiedzieć, że w latach 1973-1982 Szczawnica była połączona z pobliskim Krościenkiem nad Dunajcem (miejscowość nosiła wówczas nazwę Szczawnica-Krościenko); w 1982 roku Szczawnica i Krościenko zostały ponownie rozdzielone.