Watykan

Watykan (Città del Vaticano) - to miasto-państwo (Stato della Città del Vaticano, zob. Państwo Watykańskie), którego terytorium stanowi enklawę na terytorium Włoch, mieszczącą się w granicach administracyjnych Rzymu. Siedziba Stolicy Apostolskiej (Sedes Apostolica, Sancta Sedes) - władz Kościoła Katolickiego, tzn. urzędu papieskiego wraz z osobą papieża oraz urzędów Kurii Rzymskiej. Najważniejszy na świecie cel pielgrzymek katolików, a także jeden z najpopularniejszych celów turystycznych w Rzymie. Do najważniejszych atrakcji należą: Plac św. Piotra oraz zespół kościelno-pałacowy obejmujący m.in. Bazylikę św. Piotra, Pałac Apostolski (z Kaplicą Sykstyńską) oraz Muzea Watykańskie, a także zajmujące zachodnią część Watykanu ogrody (Ogrody Watykańskie).


Watykan jest najmniejszym pod względem powierzchni państwem na świecie (0,44 km²). Liczba ludności wynosi ok. 1 tys. Watykan leży na prawym, zachodnim brzegu Tybru . Jest w całości otoczony murami, z wyjątkiem oznaczonego białą linią odcinka wschodniej granicy Placu św. Piotra , sąsiadującego z Piazza Papa Pio XII . Do Piazza Papa Pio XII od wschodu doprowadza Via della Conziliazione . Z przeciwnego brzegu Tybru, z centrum Rzymu, najczęściej dociera się na plac św. Piotra ulicą Corso Vittorio Emanuele II , dalej mostem Ponte Vittorio Emanuele II , ulicą Via S. Pio X , i wreszcie wspomnianą przed chwilą, biegnącą równoleżnikowo Via della Conziliazione; ta sama ulica na wschód prowadzi do Zamku św. Anioła , położonego poza terenem Watykanu, zbudowanego w II wieku jako mauzoleum cesarskie przez Hadriana, później związanego z Watykanem jako rezydencja i twierdza papieży.

Markerem oznaczona jest Bazylika św. Piotra, makerem - Kaplica Sykstyńska, markerem - Pałac Papieski (Palazzo Apostolico), markerem - Muzea Watykańskie (z wejściem od strony Viale Vaticano, oznaczonym markerem ), wreszcie markerem - Ogrody Watykańskie (Horti Civitatis Vaticanae, Giardini Vaticani) - zespół ogrodowy w zachodniej części terytorium Watykanu, zajmujący mniej więcej połowę całości tego terytorium (zwiedzanie tylko z przewodnikiem).



Tereny, na których dziś leży Watykan, pierwotnie należały do Etrusków. Zostały zdobyte przez Rzymian na początku IV wieku p.n.e. W I wieku n.e. Kaligula zbudował u stóp najwyższego ze wzgórz watykańskich, w miejscu częściowo pokrywającym się z dzisiejszym Placem św. Piotra, cyrk, później (ok. 60 roku n.e.) rozbudowany przez Nerona - po pożarze Rzymu w 64 roku n.e. tu właśnie, w cyrku Nerona, najprawdopodobniej miało miejsce męczeństwo wielu chrześcijan, w tym św. Piotra, pochowanego na sąsiadującym z cyrkiem cmentarzu. Po śmierci Nerona cyrk przestał działać, natomiast nekropolia stała się jednym z ważniejszych miejsc rozszerzającego się kultu chrześcijańskiego. Siedzibą papieży Watykan stał się jednak dopiero w XIV wieku (pierwotnie był nią Pałac Laterański, przekazany biskupom Rzymu przez Konstantyna Wielkiego), gdy papież Grzegorz XI po powrocie z Awinionu, zastawszy Pałac Laterański w ruinie (po wcześniejszych zniszczeniach podczas działań wojennych, trzęsieniach ziemi i pożarach), podjął decyzję o przeniesieniu głównej bazyliki i siedziby papieskiej gdzie indziej - początkowo był to kościół Santa Martia in Trastevere, poźniej Basilica Santa Maria Maggiore, ostatecznie Watykan.

Dziś oficjalną siedzibą papieża jest widoczny z placu św. Piotra, za kolumnadą po prawej stronie (zwaną skrzydłem Konstantyna I Wielkiego), na północ od osi łączącej Plac św.Piotra z Bazyliką św. Piotra , Pałac Apostolski (Palazzo Apostolico), zwany też Pałacem Papieskim, którego budowę rozpoczęto za pontyfikatu papieża Sykstusa V w 1589 roku i kontynuowano za pontyfikatów papieży Urbana VII, Innocentego XI i Klemensa VIII. Pałac jest kompleksem budynków mieszczących m.in. apartamenty papieskie, biura, kaplice (w tym widoczną na prawo od Bazyliki św. Piotra słynną Kaplicę Sykstyńską , wybudowaną jako prywatna kaplica papieży w latach 1475-1483 przez architekta Giovanniego de' Dolci na zamówienie papieża Sykstusa IV), Muzea Watykańskie oraz archiwum, bibliotekę, itp.

Bazylika św. Piotra (Basilica di San Pietro in Vaticano), w jej dzisiejszym kształcie, została zbudowana w latach 1506-1626 w miejscu, gdzie w IV wieku, za panowania Konstantyna I Wielkiego, wzniesiono nad grobem św. Piotra dużą, pięcionawową bazylikę, która przez ponad 1000 lat była jedną z najważniejszych świątyń chrześcijańskich, celem pielgrzymek, a także sceną ważnych wydarzeń historycznych (jednym z najważniejszych wydarzeń, jakie miały tu miejsce, była dokonana w noc Bożego Narodzenia 800 roku koronacja Karola Wielkiego na Świętego Cesarza Rzymskiego przez Leona III), ale na początku XVI wieku, z powodu złego stanu technicznego grożącego zawaleniem, została rozebrana na polecenie Juliusza II. Budowę nowego kościoła rozpoczęli, na polecenie papieża, Giuliano da Sangallo i Donato Bramante. Po śmierci Juliusza II w 1513 roku i Bramantego w 1514 roku pracami, na zlecenie kolejnych papieży, kierowali kolejno m.in. Rafael (przy współpracy Antonia da Sangallo), potem od 1546 do 1564 Michał Anioł, następnie Giacomo della Porta, Domenico Fontana i Carlo Maderna, który w szczególności jest autorem zachowanej do dziś barokowej fasady, ukończonej w 1614 roku. Świątynia została poświęcona w 1626 roku przez Urbana VIII - i tę datę uważa się za datę ukończenia prac, aczkolwiek trwały one jeszcze czas jakiś, prowadzone przez Madernę, a po śmierci Maderny w 1629 roku przez Gianlorenzo Berniniego, następnie, za pontyfikatu Innocentego X, przez Francesco Borrominiego, wreszcie po śmierci Innocentego X, za pontyfikatu Aleksandra VII, ponownie przez Berniniego.

Bazylika św. Piotra jest jedną z czterech bazylik papieskich w Rzymie, jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych i jednym z największych kościołów chrześcijańskich, a także - będąc jednym z najwybitniejszych dzieł architektury, z bardzo bogatym wyposażeniem wnętrza (kilkaset kolumn, kilkaset rzeźb, paręset malowideł i mozaik, kilkadziesiąt ołtarzy, 11 kaplic bocznych) obejmującym w szczególności zabytki pochodzące z dawnej konstantyńskiej bazyliki (w tym figurę z brązu św. Piotra dłuta Arnolfa di Cambio), ale też dzieła Michała Anioła, Berniniego, Algardiego, Canovy, i inych artystów tej klasy - jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej odwiedzanych zabytków Rzymu.

Świątynia zajmuje powierzchnię 22067 m ² i może pomieścić 60 tys. wiernych. Jest budowlą trójnawową z transeptem, prezbiterium zamkniętym absydą oraz kopułą na skrzyżowaniu nawy głównej z poprzeczną. Fasada kościoła jest, jak już wspomniano, dziełem Maderny, wykonanym na zlecenie Pawła V. Środkowe z dziewięciu okien z balkonami, usytuowane nad wejściem głównym, zwane jest Lożą Błogosławieństw - stąd ogłaszany jest wybór nowego papieża, stąd też udziela on swego pierwszego błogosławieństwa Urbi et Orbi.

W pierwotnym projekcie Maderny przewidziana była budowa dwu wież, które jednak, z powodu problemów budowlanych, nie zostały ukończone; w zwieńczeniach ich dolnej części, po lewej i po prawej stronie fasady, umieszczone zostały zegary, wykonane w końcu XVIII wieku przez Giuseppe Valadiera. Na szczycie fasady stoi 13 posągów - z postaciami Chrystusa Odkupiciela (w centrum), św. Jana Chrziciela i figurami 11 apostołów (bez św. Piotra i z figurą św. Macieja zamiast Judasza). Do Bazyliki wchodzi się przez głęboki na 13 m przedsionek z 8 kolumnami i 5 bramami (z lewej strony przedsionka stoi konny pomnik Karola Wielkiego z 1725 roku, dłuta Cornacchiniego, z prawej - konny pomnik Konstantyna I Wielkiego z 1670 roku, dzieło Berniniego). Środkowe drzwi do światyni, ozdobione płaskorzeźbami ze scenami z życia św. Piotra, pochodzą z XV wieku i zostały do obecnej bazyliki przeniesione z poprzedniej, konstantyńskiej; pozostałe drzwi (w tym pierwsze z prawej - Porta Santa) zostałe wykonane w XX wieku.

Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu znajduje się słynna kopuła, wykonana według projektu Michała Anioła i ukończona w 1593 roku przez Giacomo della Porta i Domenico Fontanę. Wysokość od posadzki do sklepienia kopuły, wewnątrz kościoła, wynosi 119 m (wysokość zewnętrzna, licząc wraz z krzyżem na szczycie, przekracza 136 m), średnica zewnętrzna kopuły - prawie 59 m, a wewnętrzna - 41,5 m. Z tarasu widokowego wokół latarni, położonego ok. 120 m ponad poziomem Placu św. Piotra, rozciąga się wspaniały widok na Rzym. Wewnątrz kościoła, wzdłuż tamburu, na wysokości 53 m, umieszczona została napisana rzymską antykwą inskrypcja ze słowami Chrystusa powołującego kościół (TV ES PETRVS ET SVPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI CAELORVM). Wnętrze kopuły zdobią mozaiki, których twórcą był Cavalier d'Arpino.

Kopułę podtrzymują cztery potężne filary, każdy o obwodzie 71 m, których budowę zaczął Bramante. W niszach wykonanych w tych filarach Bernini umieścił poźniej posągi świętych: św. Andrzeja, św. Weroniki, św. Heleny i św. Longina, a także ażurowe loggie z najważniejszymi relikwiami przechowywanymi w bazylice. Pod posągiem św. Longina znajduje się zejście do Grot Watykańskich, a pod posągiem św. Andrzeja - wyjście. Przy filarze z posągiem św. Longina, w nawie głównej, stoi słynny gotycki posąg św. Piotra wykonany ok. 1300 roku w brązie przez Arnolfo di Cambio i pierwotnie umieszczony w bazylice konstantyńskiej.

Na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu, pod kopułą, ok. 7 m nad grobem św. Piotra, znajduje się konfesja św. Piotra i ołtarz papieski, przykryte wysokim na prawie 30 m baldachimem z brązu, przypisywanym przez większość źródeł Berniniemu. W absydzie, w pobliżu pomników nagrobnych Pawła III (dzieło Guglielma della Porta, ucznia Michała Anioła) i Urbana VIII (dzieło Berniniego), znajduje się (wykonany także przez Berniniego i uchodzący, podobnie jak wspomniany przed chwilą pomnik Urbana VIII, za jedno z jego najwybitniejszych dzieł) ołtarz zwany katedrą św. Piotra (Cattedra di San Pietro), z brązowym tronem podtrzymywanym przez potężne (wysokie na ok. 5 m) statuy czterech Doktorów Kościoła, św. Ambrożego i św. Augustyna reprezentujących kościół łaciński oraz św. Afanazego i św. Jana Chryzostoma reprezentujących kościół wschodni.

W nawie głównej warto zwrócić uwagę na bogato zdobione sklepienie kolebkowe, a także na posadzkę z połowy XVII wieku, wykonaną przez Berniniego. Z kaplic i ołtarzy w nawach bocznych na szczególną uwagę zasługuje pierwsza kaplica licząc od wejścia w prawej nawie, w której znajduje się słynna Pietà z 1498 roku, dłuta Michała Anioła (przez wielu uważana za najwybitniejsze dzieło sztuki w Bazylice św. Piotra), umieszczona w tym miejscu w 1749 roku na polecenie Benedykta XIV; wybitne dzieła sztuki zdobią jednak też wszystkie inne kaplice. Warto też, zwiedzając świątynię, pamiętać o zakrystii, Muzeum Historycznym i Skarbcu, a także o podziemiach (odpowiadających poziomowi konstrukcji bazyliki konstantyńskiej), z nagrobkami wielu papieży i kaplicami.

Przed Bazyliką św. Piotra, od strony wschodniej, rozciąga się ogromny Plac św. Piotra (Piazza San Pietro), który w swym obecnym kształcie pochodzi z drugiej połowy XVII wieku i jest wynikiem radykalnej przebudowy zleconej przez Aleksandra VII, a zaprojektowanej przez Berniniego. Prace nad tym projektem, a następnie jego realizacją, trwały od roku 1656 do roku 1667 i zakończyły się w czasie pontyfikatu Klemensa IX. Zaprojektowany przez Berniniego plac ma kształt położonej południkowo (prostopadle do Via della Conzillazione) elipsy, która od wschodu łączy się z Piazza Papa Pio XII, natomiast od zachodu przechodzi w trapez otwierający się na fasadę bazyliki św. Piotra. Cały plac ma wymiary 320 x 240 m, a elipsa - 196 m x 148 m.

Na środku placu stoi egipski obelisk z granitu, Obelisco Vaticano, wysoki na ponad 25 m (a wraz z podstawą i krzyżem z brązu na szczycie - na prawie 40 m), pierwotnie wzniesiony w Heliopolis, później przeniesiony na polecenie Oktawiana Augusta do Aleksandrii, a następnie, na polecenie Kaliguli, do Rzymu, i ustawiony na spinie Cyrku Nerona. Na obecnym miejscu obelisk ustawił w 1586 roku Domenico Fontana na polecenie Sykstusa V. Po obu stronach obelisku, na głównej osi elipsoidalnej części placu, znajdują się symetrycznie położone fontanny, oficjalnie zainaugurowane przez Innocentego XI w 1677 roku: po prawej stronie fontanna autorstwa Maderny, z 1613 roku, po lewej stronie - zaprojektowana przez Fontanę, wykonana w 1675 roku. Od północy i od południa otacza zaprojektowana przez Berniniego czterorzędowa półkolista kolumnada, zwieńczona attyką z posągami świętych, wykonanymi przez jego uczniów; każde ze skrzydeł kolumnady ma długość 120 metrów, prawe skrzydło nosi nazwę "skrzydła Konstantyna I Wielkiego", lewe - "skrzydła Karola Wielkiego".


Na północ od Bazyliki św. Piotra znajdują się oznaczone markerem Muzea Watykańskie (Musei Vaticani), połączony z Pałacem Apostolskim i z Kaplicą Sykstyńską zespół budynków i dziedzińców (dwa największe to Cortile della Pigna i Cortile del Belvedere ); turyści wchodzą do Muzeów Watykańskich od strony Viale Vaticani, w miejscu oznaczonym markerem .


Zbiory zgromadzone przez stulecia przez papieży, poczynając od Sykstusa IV i Juliusza II, przechowywane w Muzeach Watykańskich, otwartych dla zwiedzających w 1771 roku, dziś odwiedzanych rocznie przez prawie 7 mln turystów, uważa się za najbogatszą kolekcję dzieł sztuki na świecie - kolekcja liczy ok. 70 tys. dzieł, z których eksponowanych jest, w ponad 50 galeriach, ok. 20 tys. Pomieszczenia muzealne zajmują część Pałacu Apostolskiego, budynki otaczające Cortile del Belvedere i Cortile della Pigna, oraz mniejsze budynki zajmujące północną część terenów Watykanu, w pobliżu murów biegnących wzdłuż Viale Vaticano.


Zdjęcie zamieszczone powyżej przedstawia zaprojektowane przez Giuseppe Momo w 1932 roku podwójne spiralne schody prowadzące do jednego z muzeów w Watykanie (Muse Pio-Clementino ); inspiracją dla projektanta były podobno oryginalne spiralne schody zbudowane w 1505 roku dla papieża Juliusza II według projektu Donato Bramantego (oryginalne schody Bramantego zachowały się, ale nie są ogólnie dostępne). Zdjęcie zamieszczone poniżej przedstawia starożytną rzymską fontannę, znaną jako Fontana della Pigna , zajmującą specjalną niszę w jednej ze ścian dziedzińca Cortile della Pigna, pierwotnie stojącą w pobliżu Panteonu, w Średniowieczu przeniesioną na dziedziniec konstantyńskiej Bazyliki św. Piotra, a w 1608 roku na obecne miejsce.

W skład Muzeów Watykańskich wchodzą m.in.: Pinakoteka , założone przez Piusa XI Muzeum Misyjno-Etnologiczne (Museo Missionario-Etnologico), wspomniane przed chwilą Muzeum Pio-Clementino, Egipskie Muzeum Gregoriańskie i Etruskie Muzeum Gregoriańskie , założone przez papieża Grzegorza XVI w latach 30. XIX wieku, z bogatą kolekcją znalezisk z terenów starożytnego Egiptu oraz znalezisk etruskich, Muzeum Chiaramonti , Galeria Map , Galeria Tkanin i Galeria Kandelabrów . Na trasie zwiedzania są także tzw. Stanze Rafaela - należące do Pałacu Apostolskiego pomieszczenia ozdobione freskami artysty (z których bodaj najbardziej znanym jest znajdująca się w sali znanej jako Stanza della Segnatura Szkoła ateńska, namalowana przez Rafaela w latach 1509–1511 na zlecenie papieża Juliusza II), a także słynna Kaplica Sykstyńska (Cappella Sistina), zbudowana za pontyfikatu Sykstusa IV w latach 1475-1481, uważana za jednio z najwybitniejszych dzieł sztuki na świecie, miejsce, w którym odbywają się konklawe i inne uroczystości papieskie, z freskami Michała Anioła (Michelangelo Buonarroti) i innych artystów, w tym z uchodzącym za arcydzieło Michała Anioła Sądem Ostatecznym wykonanym na ścianie ołtarzowej. Na trasie zwiedzania Muzeów Watykańskich znajduje się też Muzeum Współczesnej Sztuki Religijnej (Collezione Arte Religiosa Moderna), eksponujące dzieła takich artystów, Auguste Rodin, Vincent van Gogh, Francisco Goya, Paul Gauguin, Marc Chagall, Paul Klee, Maurice Utrillo, Giorgio de Chirico, Oskar Kokoschka, Edvard Munch, Salvador Dalí i Pablo Picasso.

Pinakoteka (Pinacoteca vaticana) została założona podczas pontyfikatu Piusa VI; dziś mieści się w zbudowanym w 1932 roku na polecenie Piusa XI budynku specjalnie zaprojektowanym przez Lucę Beltramiego. Można tu zobaczyć m.in. dzieła Giotta di Bondone (Trittico Stefaneschi), Beato Angelico, Rafaela (m.in. Madonna di Foligno), Leonarda da Vinci (San Gerolamo), Belliniego ( Pietà della Pala di Pesaro), Tycjana (m.in. Madonna di San Niccolò dei Frari), Veronese, Caravaggia (Deposizione dalla croce), i in.

Muzeum Pio-Clementino, mieszczęce się w Palazzetto del Belvedere, jest największym zespołem muzeów w Watykanie, a zgromadzone tu zbiory należą do jednych z najważniejszych kolekcji (greckich i rzymskich) starożytności w skali światowej.

Jednym z najwcześniej pozyskanych dzieł sztuki eksponowanych dziś w muzeum była słynna (i zarazem jedna z najbardziej kontrowesyjnych dzieł greckich) marmurowa rzeźba znana jako Grupa Laakona, przedstawiająca opisaną w Eneidzie śmierć kapłana trojańskiego Laokoona i jego synów, zabitych przez węże morskie, znaleziona w 1506 roku w winnicy niedaleko kościoła Santa Maria Maggiore w Rzymie i kupiona od właściciela winnicy przez papieża Juliusza II. Muzeum zostało założone przez papieża Klemensa XIV w 1771 roku. Zgromadzona przez niego kolekcja została poźniej powiększona przez następncę Klemensa XIV, Piusa VI (stąd nazwa muzeum, Pio-Clementino).

Muzeum mieści się dziś w 12 pomieszczeniach, z których jednym jest tzw. Cortile Ottagono (dziedziniec znany też jako Cortile delle Statue), gdzie oprócz Grupy Laakona można zobaczyć także m.in. marmurowy posąg Apolla (Apollo del Belvedere, także Apollo Pitico), rzymską rzeźbę prawdopodobnie z II wieku, będącą kopią pochodzącego z IV wieku p.n.e. greckiego oryginału dłuta Leocharesa, znalezioną w 1489 roku w posiadłości rodziny Della Rovere pod Anzio i również kupioną przez papieża Juliusza II, uważaną (przynajmniej od połowy XVIII wieku) za jedno z najwybitniejszych dzieł sztuki antycznej, a także marmurowy rzymski posąg Hermesa (dawniej znany jako Antinous Belwederski / Ermes Pio-Clementino) z początku II wieku, znaleziony ok. 1540 roku w pobliżu mauzoleum Hadriana. .

Do innych ważniejszych eksponatów Muzeum Pio-Clementino zalicza się m.in. tzw. Tors Belwederski, pochodzącą z I wieku p.n.e. marmurową grecką rzeźbę autorstwa Apolloniosa z Aten (niektórzy uważają, że może to być rzymska kopia oryginału), znajdująca się w tzw. Sali Muz, cenioną przez Rafaela i przez Michała Anioła, marmurową rzymską kopię brązowego posągu Apoksyomenosa autorstwa Lizypa z IV wieku p.n.e., i in.

Bogata kolekcja rzeźb antycznych pochodzących z okresu od I wieku p.n.e. do III wieku jest eksponowana także w Museo Chiaramonti założonym przez papieża Piusa VII (nazwa muzeum pochodzi od nazwiska rodowego papieża - Barnaba Ciaramonti) w 1807 roku, zaprojektowanym przez Antonia Canovę. Muzeum obejmuje tzw. Galerię Chiaramonti (najstarszą część muzeum) oraz tzw. Nowe Skrzydło (Braccio Nuovo), oddzielające dwa główne dziedzińce Muzeum Watykańskich, Cortile della Pigna i Cortile del Belvedere, w którym można zobaczyć kilka słynnych posągów antycznych, m.in. rzeźbę znaną jako Augusto di Prima Porta - marmurowy posąg cesarza Oktawiana Augusta z I wieku n.e.