Białystok

Miasto (ok. 300 tys. mieszkańców) położone 197 km na północny wschód od Warszawy, 50 km od granicy z Białorusią. Największe miasto północno-wschodniej Polski, stolica województwa podlaskiego. Za główną atrakcję turystyczną Białegostoku uchodzi zespół pałacowo-parkowy będący niegdyś wielką rezydencją magnacką rodu Branickich. Dojazd z Warszawy drogą E67.

Najwcześniejsze wzmianki o Białymstoku pochodzą z XV wieku. W XVI wieku. zbudowano tu pierwszy (drewniany) kościół i karczmę, a w latach 1617-1626 starosta tykociński, Krzysztof Wiesiołowski, wzniósł pierwszy murowany kościół oraz dwupiętrowy gotycko-renesansowy zamek. W 1661 roku starostwo tykocińskie oraz należące do niego dobra białostockie otrzymał - za zasługi w walce ze Szwedami w czasie tzw. "potopu" - wybitny polski dowódca wojskowy, Stefan Czarniecki, którego córka, Katarzyna Aleksandra, wniosła następnie Białystok jako wiano wychodząc za mąż za Jana Klemensa Branickiego. W 1692 roku, gdy właścicielem dóbr białostockich był ich syn, Stefan Mikołaj Branicki, Białystok otrzymał od króla Jana III Sobieskiego prawa miejskie; w tym okresie powstał pierwszy (barokowy) pałac Branickich, zbudowany na fundamentach wcześniejszego zamku Wiesiołowskich. Rozkwit miasta przypada na wiek XVIII, gdy jego właścicielem był już syn Stefana, hetman wielki koronny Jan Klemens II Branicki, który przekształcił pałac zbudowany przez ojca w wielką magnacką rezydencję, porównywaną przez wielu do pałacu w Wersalu.

W wyniku tzw. trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku Białystok znalazł się w granicach Prus, ale w 1807 roku, na mocy traktaktu w Tylży, został przekazany przez Napoleona Rosji, w której rękach pozostawał do 1915 roku, zasadniczo zmieniając z biegiem czasu charakter, stając się centrum administracyjnym regionu i ośrodkiem przemysłowym (do czego w znacznym stopniu przyczyniało się położenie w pobliżu granicy celnej między Królestwem Kongresowym a Rosją, a także budowa linii kolejowej z Warszawy do Petersburga). Doszło również w tym czasie do istotnych zmian w strukturze narodowościowej ludności Białegostoku - według danych rosyjskich na przełomie XIX i XX wieku ponad 60% mieszkańców miasta stanowili Żydzi (niektóre źródła mówią nawet o 75%).

Po pierwszej wojnie światowej Białystok wrócił do Polski, jako stolica województwa białostockiego. Po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939 roku, został przyłączony do Białorusi (będącej wówczas tzw. "republiką radziecką"), zaś w czerwcu 1941 - zajęty przez wojska niemieckie. Wynikiem okupacji niemieckiej była m.in. zagłada prawie całej ludności żydowskiej Białegostoku (już w lipcu 1941 roku powstało w Białymstoku getto, zlikwidowane w 1943 roku po wybuchu powstania - jego mieszkańcy zostali wywiezieni i zamordowani w obozach zagłady), a wynikiem ciężkich walk w lipcu 1944 roku - poważne zniszczenia miasta, które, choć odbudowane, bezpowrotnie utraciło swój historycznie ukształtowany charakter.

Za najważniejszy zabytek Białegostoku uważa się Pałac Branickich (zob. niżej), a główną ulicą, przy której lub w okolicy której zgrupowana jest większość atrakcji turystycznych miasta, jest ulica Lipowa , biegnąca mniej więcej równoleżnikowo.

Do najważniejszych białostockich zabytków sakralnych należy zespół katedralny, składający się z neogotyckiej trzynawowej bazyliki katedralnej Wniebowzięcia NMP (ul. Kościelna 2) pochodzącej z początku XX w., barokowej plebanii i późnorenesansowego małego kościoła z pierwszej połowy XVII wieku, zbudowanego przez Wiesiołowskich. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. starą polichromię, sarkofagi Branickich i pomnik Jana Klemensa Branickiego, a także na malowidło Wniebowzięcie NMP w ołtarzu głównym i ołtarze boczne z obrazami Matki Boskiej Ostrobramskiej i Matki Boskiej Częstochowskiej. Poza katedrą warto też w Białymstoku zobaczyć m.in. Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy (ul. Lipowa 15), oraz kościół św. Rocha .

Markerem oznaczone jest położenie Opery i Filharmonii Podlaskiej, najważniejszej instytucji muzycznej na Podlasiu.

Pałac Branickich , przekształcany od końca XVII wieku (początkowo według projektu Tylmana z Gameren) z niewielkiego wcześniej istniejącego barokowego pałacu w wielką magnacką rezydencję, w ciągu XVIII wieku został przez Jana Zygmunta Deybla, a potem przez Jakuba Fontanę rozbudowany do rozmaiarów nawiązujących do europejskich siedzib królewskich. W czasach Branickich był ważnym ośrodkiem politycznym (gościli tu przedstawiciele europejskich rodzin panujących) i kulturalnym, z działającym teatrem i zespołem baletowym. W czasie II wojny światowej budynek był poważnie zniszczony, po wojnie zrekonstruowany. Obecnie jest siedzibą białostockiej Akademii Medycznej. Na tyłach pałacu rozciąga się duży park w stylu francuskim, a dalej park w stylu angielskim.

Modernistyczny kościół św. Rocha (ul. ks. A. Abramowicza 1) z wysoką na 81 m wieżą (widok na miasto), był budowany według projektu Oskara Sosnowskiego od 1927 roku (dla upamiętnienia odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku), ale ostatecznie został ukończony dopiero w 1946 roku; we wnętrzu warto zobaczyć m.in. figurę Chrystusa dłuta Stanisława Horno-Popławskiego (w ołtarzu głównym). Warto też zwrócić uwagę na kaplicę św. Rocha (z XVIII-wiecznym obrazem przedstawiającym świętego), a także na ołtarze boczne. Górujący nad miastem kościół, zbudowany na wzgórzu i podmurowanym tarasie, uchodzi za jedno z najważniejszych dzieł polskiego modernizmu narodowego.

Poza Pałacem Branickich i obiektami sakralnymi najciekawszymi zabytkami są obiekty zgrupowame przy Placu Miejskim za ratuszem (pomiędzy ul. Suraską i trójkątnym Rynkiem Kościuszki, na którym stoi też pomnik Józefa Piłsudskiego), w tym sam ratusz (rekonstrukcja) z wieżą zegarową z połowy XVIII wieku, w którym dawniej funkcjonowały kramy kupieckie. Ratusz został zburzony podczas wojny, po wojnie odbudowany; obecnie mieści się w nim siedziba główna Muzeum Podlaskiego, gdzie eksponowane są zbiory archeologiczne, dzieła sztuki ludowej, malarstwo polskie z okresu od końca XVIII wieku do 1918 roku (godna uwagi jest ekspozycja stała "Galeria malarstwa polskiego", m.in. Jan Matejko, Juliusz i Wojciech Kossakowie, Aleksander Gierymski, Jacek Malczewski, Józef Chełmoński, Stanisław Wyspiański, Julian Fałat, Olga Boznańska), duży zbiór ikon ruskich z XVIII-XX wieku Oddziałami Muzeum Podlaskiego są m.in. Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego (ul. Świętojańska 17), filia muzeum w Supraśli (fragmenty XVI-wiecznych malowideł ściennych ze zburzonej cerkwi), filia w Tykocinie (synagoga, zbiór judaików), Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy.

Będąc w rejonie Rynku Kościuszki warto rzucić okiem także na barokowo-klasycystyczny cekhauz, czyli zbrojownię hetmańską (dziś mieszczącą Archiwum Państwowe) i budynek dawnej karczmy (dziś wchodzący w skład kompleksu gastronomiczno-usługowego).

Białystok jest największym w Polsce skupiskiem wyznawców prawosławia; znajduje się tu też największa w Polsce świątynia tego wyznania - Cerkiew Świętego Ducha (ul. Antoniuk Fabryczny 13). Zdjęcie zamieszczone obok pochodzi z 2004 roku. W latach 2006-2008 została dobudowana dzwonnica o wysokości 70 m - obecnie trzecia co do wysokości budowla w Białymstoku.

W Białymstoku, w odbywa się też (corocznie w końcu maja) Międzynarodowy Festiwal Muzyki Cerkiewnej "Hajnówka", organizowany początkowo w Hajnówce (stąd nazwa), a obecnie w siedzibie Opery i Filharmonii Podlaskiej - jeden z najwyższej rangi festiwali muzycznych w Polsce.


W najbliższej okolicy Białegostoku warto zobaczyć:

• muzeum wnętrz w Choroszczy (15 km na zachód od Białegostoku) oraz zabytki Tykocina - rynek z kościołem Trójcy Świętej i pomnikiem Stefana Czarnieckiego, synagogę, zrekonstruowany zamek (40 km na zachód od Białegostoku),
• W kierunku północno-wschodnim, drogą 19: Czarną Wieś Kościelną (27 km) (ośrodek sztuki ludowej), Sokółkę (39 km) (cerkiew, stare cmentarze), Bohoniki (48 km) (meczet drewniany),
• w kierunku pólnocno-wschodnim, drogą 676: Supraśl (15 km) (uzdrowisko, prawosławny klasztor męski, filia muzeum podlaskiego); nieco dalej Krynki (47 km) (cerkiew, pozostalości po synagogach, cmentarze), Kruszyniany (57 km) (meczet, cmentarz muzułmański).

• Warto pamiętać, że w Białymstoku urodzili się m.in.: Ludwik Łazarz Zamenhof, właśc. Eliezer Lewi Samenhof (1859-1917) – lekarz, twórca języka esperanto, Albert Sabin (1906-1993) - lekarz, współwynalazca szczepionki przeciwko wirusowi polio, a także ostatni Prezydent RP na Uchodźstwie, Ryszard Kaczorowski (1919-2010).
• Niedaleko Białegostoku, we wsi Suchowola, urodził się ks. Jerzy Popiełuszko, którego pomnik stoi niedaleko wejścia do Pałacu Branickich, naprzeciwko katedry.