Rzym / Roma

Miasto i specjalna gmina (Roma Capitale) w środkowych Włoszech, położone w regionie Lazio, nad rzeką Tyber, 24 km od wybrzeża Morza Tyrreńskiego. Stolica i największe miasto Włoch (prawie 3 mln mieszkańców), czwarte pod wzgledem liczby ludności miasto Unii Europejskiej. Miasto założone w połowie VIII wieku p.n.e., początkowo stolica niewielkiego królestwa, potem republiki, wreszcie cesarstwa dominującego na całym regionem Morza Śródziemnego i dużą częścią Europy, jedna z najważniejszych cywilizacji Starożytności i jedno z najważniejszych zródeł, z których powstała dzisiejsza cywilizacja zachodnia. Dziś Rzym jest metropolią globalną, ważnym węzłem komunikacyjnym, ośrodkiem uniwersyteckim, siedzibą wielu instytucji miedzynarodowych, a także - dzięki ogromnej liczbie zabytków architektury pochodzących ze wszystkich okresów historycznych oraz wspaniałych muzeów sztuki - jedną z najważniejszych destynacji turystycznych w skali światowej, odwiedzaną corocznie przez miliony turystów z całego świata. W granicach Rzymu leży niezależne miasto-państwo (siedziba papieża, głowy Kościoła rzymskokatolickiego), znane jako Watykan, będący enklawą na terytorium państwowym Włoch. Markerem jest oznaczone lotnisko Fiumicino (jeden z czterech rzymskich portów lotniczych), obsługujące prawie 40 mln pasażerów rocznie. Marker oznacza główny dworzec kolejowy, Stazione Termini, przyjmujący pociągi dużych prędkości (➤ mapka)(➤ mapka). Samochodem do Rzymu można dojechać jedną z trzech głównych autostrad: A1 (łączącą Mediolan z Neapolem), A12 (biegnącą wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Śródziemnego) i A24 (prowadząca z Rzymu na północny wschód, w stronę Adriatyku, do miejscowości Terramo). Autostrada miejska (obwodnica) A90, znana jako Grande Raccordo Anulare, okrąża Rzym w odległości ok. 10 km od centrum miasta, zaś autostrada A91 łączy centrum miasta ze wspomnianym lotniskiem Fumicino. W pobliże centrum doprowadza też kilka dróg krajowych.

Według tradycji Rzym został założony 21 kwietnia 753 roku p.n.e. przez Romulusa (mit o powstaniu Rzymu jest tak znany, że nie ma potrzeby, by go tu raz jeszcze opowiadać) - od tej daty liczona była historia miasta, opisana przez Liwiusza w Ab Urbe condita libri CXLII, który legendę o Romulusie i Remusie przekazał. Według badań naukowych tereny, na których leży dzisiejszy Rzym, były zamieszkałe już w czasach prehistorycznych, samo miasto rzeczywiście powstało prawdopodobnie w połowie VIII wieku, a jego ludność stanowiła mieszaninę ludów zamieszkujących w IX i VIII wieku p.n.e. środkową Italię, w tym Latynów, Etrusków i Sabinów, zajmujących się początkowo głównie pasterstwem, później rozwijających rzemiosło i handel z sąsiadami.

W początkowym okresie historii Rzymu miastem rządzili królowie, prawdopodobnie najpierw pochodzenia latyńskiego i sabińskiego, potem etruskiego: po Romulusie Numa Pompiliusz, następnie Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Pod koniec VI wieku roku p.n.e. mieszkańcy Rzymu zbuntowali się przeciwko ostatniemu z tych królów, wypędzili go z miasta i ustanowili republikę (z Senatem jako najwyższą władzą polityczną i administracyjną oraz zgromadzeniami ludowymi sprawującymi najwyższą władzę ustawodawczą i sądowniczą), która, po kilku stuleciach niemal nieustanie prowadzonych wojen, zdobyła dominującą pozycję najpierw na Półwyspie Apenińskim, później w całym rejonie Morza Śródziemnego.

Zmiany polityczne i społeczne, jakie zaszły w Rzymie w okresie od powstania republiki do połowy I wieku p.n.e. (stały konflikt między patrycjuszami i plebejuszami, wzrost liczby ludności, rosnąca rola armii niezbędnej do prowadzenia wojen i ekspansji terytorialnej i przekształcenie jej w armię zawodową, rosnąca rola dowódców wojskowych i wojny domowe między nimi, itp.) doprowadziły do zmiany ustroju. Nie ma na tej stronie miejsca, by procesy te bardziej szczegółowo opisywać - wystarczy przypomnieć, że po parudziesięcioletnim okresie wojen domowych, zapoczątkowanych wkroczeniem Juliusza Cezara w 50 roku p.n.e. do Italii, ostatecznie, w 27 roku p.n.e., Senat rzymski nadał Oktawianowi, wnukowi siostry Juliusza Cezara i jego testamentem adoptowanemu synowi tytuł Augusta (augustus), co oznaczało powstanie nowego ustroju, znanego jako pryncypat i trwającego formalnie do czasów Dioklecjana (ale już po śmierci Oktawiana Augusta szybko ewoluującego w stronę ustroju z większą władzą cesarską i ograniczeniem roli Senatu).


Pierwszy okres historii Cesarstwa Rzymskiego, za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej, dynastii Flawiuszów i dynastii Antoninów, był okresem dalszej ekspansji terytorialnej i uzyskaniem przez Rzym pozycji caput Mundi, stolicy całego cywilizowanego świata; pod koniec II wieku n.e. imperium obejmowało ok. 6,5 mln km² powierzchni (dzisiejsza Unia Europejska zajmuje nieco ponad 4,3 km²), od Atlantyku po Bliski Wschód. Był to zarazem początkowy okres rozpowszechniania się chrześcijaństwa, nowej religii powstałej w rzymskiej prowincji Judei w pierwszej połowie I wieku n.e., za panowania Tyberiusza, pod pewnymi względami destabilizującej sytuację w imperium (m.in. poprzez utrudnianie rekrutacji do armii) i prześladowanej przez władze rzymskie aż do początków IV wieku.

W III wieku n.e. zaczął się kryzys, związany z pogarszaniem się sytuacji gospodarczej, najazdami barbarzyńców, okresami anarchii w armii, i trudności w zarządzaniu tak wielkim terytorium. Próbował temu zaradzić panujący od 284 roku Dioklecjan, wprowadzając tzw. tetrarchię, czyli system równoczesnego panowania czterech władców (dwóch ważniejszych, "augustów", i dwóch niższej rangi, z tytułem "cezara", z których każdy miał kontrolować inny obszar geograficzny). System ten jednak nie przetrwał długo. Po abdykacji Dioklecjana w 305 roku zaczął się okres wojen domowych. Zwycięsko wyszedł z tych wojen Konstantyn (znany jako Konstantyn I Wielki), który po zwycięstwie nad Maksencjuszem w 312 roku przejął pełnię władzy w Rzymie, a w 313 roku wydał (wspólnie z Licyniuszem, zarządzającym wówczas wschodnią częścią cesarstwa), edykt mediolański, zapewniający wolność religijną w całym Cesarstwie Rzymskim. Gdy Licyniusz po kilku latach przestał edykt mediolański respektować, doszło do kolejnej wojny domowej, znowu zwycięskiej dla Konstantyna, który w 324 roku przejął pełnię władzy w Cesarstwie, podejmując zarazem decyzję o ustanowieniu nowej stolicy państwa w położonym nad cieśniną Bosfor mieście Bizancjum, od 330 roku zwanym Konstantynopolem. Za panowania Konstantyna chrześcijaństwo zaczęło odgrywać w Rzymie znaczącą rolę (choć sam cesarz na chrześcijaństwo formalnie przeszedł dopiero na kilka dni przez śmiercią w 337 roku): w szczególności powstało w tym czasie wiele kościołów, w tym pierwsza bazylika na Lateranie (zob. niżej) i pierwsza bazylika na Watykanie (zob. niżej), obie konsekrowane przez Sylwestra I, biskupa Rzymu w latach 314-335. Kilkadziesiąt lat później chrześcijaństwo (w wersji przyjętej na pierwszym soborze nicejskim, zwołanym w 325 roku przez Konstantyna) stało się religią państwową Cesarstwa Rzymskiego, na mocy dekretów wydanych przez panującego od 379 roku cesarza Teodozjusza, ostatniego cesarza władającego całym imperium. Po śmierci Teodozjusza w 395 roku państwo zostało, zgodnie z jego wolą, podzielone na dwie części, zachodnią i wschodnią.

Po podziale Cesarstwa Rzymskiego rola Rzymu - wcześniej stolicy świata - dramatycznie zmalała. Cesarstwo Zachodniorzymskie formalnie istniało jeszcze do 476 roku. Jednak już od początku V wieku miasto nie było zdolne do obrony przed najazdami barabarzyńców: w 410 roku zdobyli je i złupili Wizygoci Alaryka, w 455 55 roku Wandale Genzeryka. Już gdy cesarz Romulus Augustus w 476 roku ostatecznie zrzekał się władzy na rzecz Odoakera, Rzym był miastem w znacznym stopniu wyludnionym, ze zniszczoną infrastrukturą, w dużej części składającym się z ruin lub obszarów przekształconych w pola uprawne. W czasach Teodoryka Wielkiego, a także później, po odzyskaniu kontroli nad Rzymem przez Bizancjum, sytuacja uległa pewnej poprawie, ale miasto nigdy już nie wróciło do danej świetności i do dawnego znaczenia: nie pełniło już roli stolicy państwa, a w samym mieście władzę sprawowali kolejni papieże, których rola bardzo wzrosła, lecz którzy z jednej strony musieli liczyć się z decyzjami podejmowanymi w Konstantynopolu, zaś z drugiej - z niebezpieczeństwem przejęcia kontroli nad miastem przez Longobardów, rządzących znacznymi obszarami Italii od drugiej połowy VI wieku.

Do istotnej zmiany doszło w połowie VIII wieku, gdy król Franków, Pepin Mały, w wyniku układu politycznego z ówczesnym papieżem Stefanem II (wzamian za zalegalizowanie jego wcześniejszej koronacji, mimo przejęcia władzy w wyniku uważanej za zamach stanu detronizacji ostatniego króla z dynastii Merowingów, Childeryka III), wystąpił przeciwko Longobardom i po zwycięskich kampaniach wojennych przeprowadzonych w 754 i 756 roku odebrał Longobardom część zajętych przez nich terenów na Półwyspie Apenińskim (w tym tzw. egzerchat Rawenny, rejon Rimini, Pesaro i Ankony) i przekazał je papieżowi, tworząc w ten sposób nowe państwo, znane jako Państwo Kościelne, Patrimonium Sancti Petri (z papieżem jako niezależnym politycznie od Bizancjum władcą świeckim), istniejące później formalnie, z krótkimi przerwami, aż do 1870, gdy Rzym został stolicą zjednoczonych Włoch.

Z okresu obejmującego kilka pierwszych wieków historii Państwa Kościelnego, mniej więcej do przełomu XIV i XV wieku, nie pozostało - poza kilkoma kościołami zbudowanymi lub przebudowanymi w XII lub XIII wieku, z których prawie wszystkie omówimy niżej, oraz nielicznymi pozostałościami średniowiecznych twierdz - zbyt wiele godnych uwagi zabytków. Złoty wiek historii Rzymu jako jednego z najważniejszych artystycznych i kulturalnych ośrodków europejskich, przekładający się na dzisiejsze znaczenie miasta jako jednej z najważniejszych destynacji turystycznych, przyszedł dopiero po powrocie Grzegorza XI do Rzymu z "niewoli awiniońskiej" w 1377 roku i po dokonanym w 1417 roku, na soborze w Konstancji, wyborze papieża Marcina V, kończącym okres wielkiej schizmy zachodniej. Co prawda, w następujących kilku stuleciach stabilizacja polityczna i społeczna Rzymu opierała się, podobnie jak w poprzednim okresie, na podtrzymywaniu chwiejnej równowagi między władzą papieży, wpływami najbogatszych rodów arystokratycznych oraz naciskami ze strony Świętego Cesarstwa Rzymskiego (przybierajacymi niekiedy, jak w 1527 roku, gdy wojska Karola V zdobyły i złupiły miasto, bardziej brutalną postać), a postępowanie wielu papieży i kardynałów (korupcja, nepotyzm, symonia, rozrzutność, rozwiązłość, itp.) trudno byłoby uznać za godne pochwały (te praktyki zresztą stały się jednym z głównych przedmiotów krytyki Kościoła w okresie reformacji). Z drugiej jednak strony, prawie wszyscy papieże, zaczynając co najmniej od Mikołaja V, kończąc na ostatnich latach istnienia Państwa Kościelnego, w bardzo znacznej mierze, inicjując i wspierając finansowo wielkie projekty urbanizacyjne i architektoniczne (w tym czasie powstały najwspanialsze sakralne i świeckie budowle Rzymu wzniesione w czasach nowożytnych), a także patronując wielu wybitnym artystom tych czasów, przyczynili się do tego, że Rzym stał się najpierw jednym z głównych ośrodków włoskiego renesansu, a później baroku i klasycyzmu oraz jednym z najważniejszych ośrodków kultury i sztuki w skali światowej.

Jak wspomniano, Państwo Kościelne przetrwało do drugiej połowy XIX wieku, z przerwami w okresie napoleońskim, w latach 1849-1850 i w latach 60. XIX wieku, by ostatecznie przestać istnieć w 1871 roku, po zjednoczeniu Włoch, zajęciu Rzymu przez wojska Garibaldiego i uznaniu Rzymu za stolicę państwa.

Po pierwszej wojnie światowej, w czasach faszystowskich, duża część historycznego centrum Rzymu, została przebudowana, by utworzyć miejsce dla organizowanych przez władze uroczystości, parad wojskowych, itp. W 1929 roku zawarte zostały rządem Królestwa Włoch a Stolicą Apostolską tzw. traktaty laterańskie, podpisane przez Benito Mussoliniego i papieskiego sekretarza stanu, kardynała Pietro Gasparri, uznające odrębność i niezależność Państwa Watykańskiego.

Po drugiej wojnie światowej Rzym, zniszczony w działaniach wojennych w mniejszym stopniu niż wiele innych miast w Europie, stosunkowo szybko został w latach 50. i 60. XX wieku odbudowany i zmodernizowany. Dziś miasto jest metropolią o zaczeniu globalnym, ważnym węzłem komunikacyjnym, siedzibą ważnych instytucji międzynarodowych, ale przede wszystkim - dzięki ogromnej liczbie zabytków architektury pochodzących ze wszystkich okresów historycznych oraz wspaniałych muzeów sztuki - jedną z najważniejszych destynacji turystycznych w skali światowej, odwiedzaną corocznie przez miliony turystów z całego świata.


Rzym leży w środkowych Włoszech, w regionie Lazio, 24 km od wybrzeża Morza Tyrreńskiego, nad rzeką Tyber , na niewysokich wzgórzach powstałych w wyniku działalności dawno wygasłych wulkanów. Formalnie miasto jest dziś podzielone na 15 municipi (sing. municipio). Historyczne centrum Rzymu (Centro Storico), położone według tradycji na siedmiu wzmórzach (Septimontium) na lewym brzegu Tybru, podzielone na 22 tradycyjne rioni (sing. rione) mieści się w całości w pierwszym municipio, i prawie w całości (z wyjątkiem rioni Prati i Borgo) mieści się w obrębie tzw. murów aureliańskich, umocnień zbudowanych wokół Rzymu w latach 70. III wieku na rozkaz cesarza Aureliana (stąd nazwa fortyfikacji).

Fortyfikacje, zbudowane z betonu okładanego cegłą, miały ok. 19 km długości, 6-8 m wysokości, i kilkanaście bram, z których część przetrwała do naszych czasów. Mury aureliańskie otaczały całe historyczne centrum Rzymu oraz niewielki umocniony przyczółek na prawy brzegu rzeki (Zatybrze). Zastąpiły tzw. mury serwiańskie, zbudowane kilka wieków wcześniej, w czasch republikańskich, po najeździe Galów w 390 roku p.n.e., długie na ok. 11 km, wysokie na ok. 7 m, zbudowane z wykorzystaniem resztek ziemnego wału istniejącego najprawdopodobniej już w czasach przedostatniego króla Rzymu, Serwiusza Tuliusza (stąd nazwa murów), obejmujące mniejszy obszar niż mury aureliańskie (bez tzw. Pola Marsowego i Zatybrza).

Wspomniane siedem wzgórz, na których leżał antyczny Rzym - to Palatyn (łac. Mons Palatinus, wł. Palatino), miejsce najstarszej osady rzymskiej, zwanej Roma quadrata, stanowiącej, zarówno według tradycji, jak według badań archeologów, zalążek miasta, Kapitol (Mons Capitolinus, Capitolo / Campidoglio), Awentyn (Mons Aventinus, Aventino), Celius (Mons Cælius, Celio), Eskwilin (Mons Esquilinus, Esquilino), Wiminał (Mons Viminalis, Viminale) i Kwirynał (Mons Quirinalis, Quirinale). W granicach dzisiejszego Rzymu znajdują się też inne wzgórza, m.in. Watykan (Mons Vaticanus, Monte Vaticano), Janikulum (Ianiculum, Gianicolo), Monte Mario , czy Pincio (Mons Pincius, Pincio), nigdy jednak nie objęte rzymskimi murami obronnymi i zawsze uważane za leżące poza historycznym centrum miasta.

Szczególną rolę w starożytnym Rzymie odgrywało Pole Marsowe (łac. Campus Martius, wł. Campo di Marzio), początkowo podmokły niezabudowany plac położony w zakolu Tybru, na północ od Kapitolu, na którym szkolono żołnierzy, przeprowadzano spisy ludności, itp. Zabudowę tych terenów rozpoczęto w V wieku p.n.e., w czasach republikańskich, ale dopiero za Oktawiana Augusta Pole Marsowe, przyłączone do miasta, stało się terenem, na którym wznoszono monumentalne obiekty reprezentacyjne, budynki użyteczności publicznej, świątynie, termy, teatry, portyki, łuki triumfalne, stadiony, itp., i który później został objęty murami obronnymi Aureliana. Od IV wieku zaczęły tu powstawać kościoły chrześcijańskie, w Średniowieczu fortece, a w XVI i XVII wieku rezydencje i pałace przedstawicieli wpływowych rodzin rzymskich, w tym wielu kardynałów.
Widoczny w środku zamieszczonej niżej mapki marker oznacza plac znany jako Piazza Venezia. Położony centralnie plac, stanowiący główny węzeł komunikacyjny miasta, jest bodaj najlepszym punktem startowym do zwiedzania Rzymu, ponieważ większość najważniejszych zabytków i atrakcji turystycznych miasta leży w pobliżu jednej z trzech osi:

• osi biegnącej z północnego zachodu na południowy wschód od Bazyliki św. Piotra na Watykanie (Basilica di San Pietro in Vaticano), poprzez Piazza Venezia i Piazza del Colosseo do Bazyliki św. Jana na Lateranie (Basilica diSan Giovanni in Laterano) przy placu o tej samej nazwie - Piazza di San Giovanni in Laterano (ciąg ulic Via del Conziliazione - Ponte Vittorio Emanuele II - Corso Vittorio Emanuele II - Via dei Fori Imperiali - Via San Giovanni in Laterano , ok. 4,2 km),
• osi biegnącej mniej wiecej południkowo od Piazza del Popolo , przez Piazza Venezia, do Piazza della Bocca della Verità (ciąg ulic Via del Corso - Via del Teatro di Marcello - Via Luigi Petroselli , ok. 2,7 km), oraz
• ciągu ulic: Via Ventiquattro Maggio - Via del Quirinale - Via Venti Settebmbre , prowadzącego z położonego niedaleko od Piazza Venezia placu Largo Magnanapoli, na północny wschód, w stronę Porta Pia i Via Nomentana (ok. 1,6 km z Piazza Venezia do Piazza San Bernardo ).

Do najbardziej znanych, jeśli chodzi o zabytki położone w pobliżu pierwszej z wymienionych osi, należą, poza wspomnianymi dwiema papieskimi bazylikami, św. Piotra na Watykanie i św. Jana na Lateranie, sam Plac św. Piotra (Piazza di San Pietro) i Muzea Watykańskie , tzw. Zamek Anioła (Castel Sant'Angel), pierwotnie mauzoleum Hadriana, później pałac-zamek papieski, okolice Piazza Navona i Piazza Campo de'Fiori , Panteon, okolice Piazza del Campidoglio na Kapitolu, w tym Muzea Kapitolińskie, otoczenie Via dei Fori Imperiali , w tym Forum Romanum , tzw. fora cesarskie i pozostałości kompleksu pałaców cesarskich na Palatynie, a także tzw. Koloseum (Colosseo) - amfiteatr Flawiuszy, największy kiedykolwiek zbudowany amfiteatr rzymski, uchodzący za jeden z najważniejszych zabytków Rzymu.

W pobliżu osi wyznaczonej przez Via del Corso oraz Via del Teatro di Marcello leżą m.in. dwa inne uważane za ważne zabytki Rzymu, Plac Hiszpański (Piazza di Spagna) ze słynnymi Schodami Hiszpańskimi oraz najbardziej znana z rzymskich fontann, Fontana di Trevi , ale też dwa ważne zabytki z czasów starożytnych, Mauzoleum Augusta i Ara Paci Augustae, Palazzo Chigi (rezydencja premiera Włoch) i Palazzo Montecitorio (siedziba Izby Deputowanych do włoskiego parlamentu), Palazzo Doria Pamhili, mieszczący jedną z najlepszych prywatnych galerii sztuki w Rzymie, oraz kilka godnych uwagi kościołów, w tym główny kościół jezuitów, Il Gesù, oraz położone między Piazza Venezia a Panteonem kościoły Santa Maria Sopra Minerva i Sant'Ignacio di Loyola. Z Piazza del Popolo jest też niedaleko do Villa Borghese, parku publicznego , dawniej ogrodów rezydencji Borghese (gdzie w jednym z budynków mieści się jedna z najsłynniejszych rzymskich galerii sztuki, Galleria Borghese), a z Piazza della Bocca della Verità, położonego tuż obok terenów, gdzie w czasach starożytnych znajdował się nie zachowany do dziś Circus Maximus, najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu - na Zatybrze (markerem oznaczony jest kościół Santa Maria di Trastevere, jeden z najstarszych kościołów Rzymu, stojący na placu o tej samej nazwie, Piazza di Santa Maria di Trastevere, jednym z głównych placów Zatybrza) i na Awentyn.

Jednym z ważniejszych zabytków położonych w pobliżu trzeciej z wymienionych wyżej osi, ciągu Via Ventiquattro Maggio - Via del Quirinale - Via Venti Settembre, jest Pałac Kwirynalski (Palazzo del Quirinale), ale godne uwagi są też np. Palazzo Barberini, Palacco Pallavicini-Rospigliosi, czy Palazzo Colonna, i kilka kościołów.

Kilka ważnych zabytków znajduje się też na Wiminale, w rejonie Piazza della Repubblica i głównego rzymskiego dworca kolejowego Statione Termini, oraz na Eskwilinie, między Koloseum a dworcem kolejowym, gdzie m.in. między placami Piazza del Esquilino i Piazza di Santa Maria Magggiore wznosi się papieska bazylika Santa Maria Maggiore .

Dla osób, dla których podróż do Rzymu jest przede wszystkim pielgrzymką, ważna będzie informacja, że do tradycyjnego zespołu siedmiu rzymskich kościołów pielgrzymkowych należały, oprócz wspomnianych już wyżej Bazyliki św. Piotra na Watykanie , Bazyliki św. Jana na Lateranie , i Bazyliki Santa Maria Maggiore , także kościół Santa Croce in Gerusalemme , Bazylika św. Wawrzyńca za Murami (San Sebastiano fuori le mura), Bazylika św. Pawła za Murami (San Paulo fuori le mura), i Bazylika św. Sebastiana za Murami (San Sebastiano fuori le mura). Pierwsze cztery są położone stosunkowo blisko centrum, w zasięgu niedługiego spaceru - Bazylika św. Piotra ok. 2,5 km od Piazza Venezia, Bazylika św. Jana na Lateranie nieco ponad 1 km od Koloseum, podobnie Bazylika Santa Maria Maggiore, kościół Santa Croce in Gerusalemme zaledwie 10 minut za Lateranem. Bazylika św. Wawrzyńca za Murami leży na wschodnich obrzeżach miasta, przy pierwszym odcinku starożytnej Via Tiburtina , ok. 2,5 km od dworca, między kampusem Uniwersytetu a dużym cmentarzem. Świątynia Bazylika św. Pawła za Murami leży na południu, przy Via Ostiense , drogi prowadzącej do Ostii, ok. 4 km od Koloseum. Wreszcie kościół św. Sebastiana za Murami - ok. 4,5 km od Koloseum, na południowym wschodzie, przy starożytnej drodze Via Appia Antica . Wszystkie wymienione kościoły są omówione w tekście poniżej, w odpowiednich rozdziałach i miejscach.


Dla wielu (jeśli nie dla większości) turystów odwiedzających Rzym główną atrakcją miasta jest Plac św. Piotra i jego otoczenie. Warto pamiętać, że plac, podobnie jak Bazylika św. Piotra, sąsiadujący z nią od północy kompleks pałaców papieskich oraz przylegające ogrody, choć leżą w granicach dzisiejszego Rzymu, należą administracyjnie do Watykanu (Państwa Watykańskiego), miasta-państwa stanowiącego enklawę na terytorium Włoch. Watykanowi poświęcona jest w tej witrynie osobna strona (Watykan); poniżej podajemy najważniejsze informacje w skrócie.

Watykan jest w całości otoczony murami, z wyjątkiem oznaczonego białą linią odcinka wschodniej granicy Placu św. Piotra , sąsiadującego z Piazza Papa Pio XII . Do Piazza Papa Pio XII od wschodu doprowadza Via della Conziliazione . Z przeciwnego brzegu Tybru, z centrum Rzymu, najczęściej dociera się na plac św. Piotra ulicą Corso Vittorio Emanuele II , dalej mostem Ponte Vittorio Emanuele II , ulicą Via S. Pio X , i wreszcie wspomnianą przed chwilą, biegnącą równoleżnikowo Via della Conziliazione; ta sama ulica na wschód prowadzi do Zamku św. Anioła , zbudowanego w II wieku jako mauzoleum cesarskie przez Hadriana, później związanego z Watykanem jako rezydencja i twierdza papieży (zob. niżej).

Bazylika św. Piotra (Basilica di San Pietro in Vaticano), w jej dzisiejszym kształcie, została zbudowana w latach 1506-1626 w miejscu, gdzie w IV wieku, za panowania Konstantyna I Wielkiego, wzniesiono nad grobem św. Piotra dużą, pięcionawową bazylikę, która przez ponad 1000 lat była jedną z najważniejszych świątyń chrześcijańskich i celem pielgrzymek, ale na początku XVI wieku, z powodu złego stanu technicznego grożącego zawaleniem, została rozebrana na polecenie Juliusza II. Budowę nowego kościoła rozpoczęli, na polecenie papieża, Giuliano da Sangallo i Donato Bramante. Po śmierci Juliusza II w 1513 roku i Bramantego w 1514 roku pracami, na zlecenie kolejnych papieży, kierowali kolejno m.in. Rafael (przy współpracy Antonia da Sangallo), potem od 1546 do 1564 Michał Anioł, następnie Giacomo della Porta, Domenico Fontana i Carlo Maderna, który w szczególności jest autorem zachowanej do dziś barokowej fasady, ukończonej w 1614 roku. Świątynia została poświęcona w 1626 roku przez Urbana VIII - i tę datę uważa się za datę ukończenia prac, aczkolwiek trwały one jeszcze czas jakiś, prowadzone przez Madernę, a po śmierci Maderny w 1629 roku przez Gianlorenzo Berniniego, następnie, za pontyfikatu Innocentego X, przez Francesco Borrominiego, wreszcie po śmierci Innocentego X, za pontyfikatu Aleksandra VII, ponownie przez Berniniego.

Bazylika św. Piotra jest jedną z czterech bazylik papieskich w Rzymie, jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych i jednym z największych kościołów chrześcijańskich, a także - będąc jednym z najwybitniejszych dzieł architektury, z bardzo bogatym wyposażeniem wnętrza (kilkaset kolumn, kilkaset rzeźb, paręset malowideł i mozaik, kilkadziesiąt ołtarzy, 11 kaplic bocznych) obejmującym w szczególności zabytki pochodzące z dawnej konstantyńskiej bazyliki (w tym figurę z brązu św. Piotra dłuta Arnolfa di Cambio), ale też dzieła Michała Anioła, Berniniego, Algardiego, Canovy, i inych artystów tej klasy - jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej odwiedzanych zabytków Rzymu.

Świątynia zajmuje powierzchnię 22067 m ² i może pomieścić 60 tys. wiernych. Jest budowlą trójnawową z transeptem, prezbiterium zamkniętym absydą oraz kopułą na skrzyżowaniu nawy głównej z poprzeczną. Fasada kościoła jest, jak już wspomniano, dziełem Maderny, wykonanym na zlecenie Pawła V. Środkowe z dziewięciu okien z balkonami, usytuowane nad wejściem głównym, zwane jest Lożą Błogosławieństw - stąd ogłaszany jest wybór nowego papieża, stąd też udziela on swego pierwszego błogosławieństwa Urbi et Orbi.

W pierwotnym projekcie Maderny przewidziana była budowa dwu wież, które jednak, z powodu problemów budowlanych, nie zostały ukończone; w zwieńczeniach ich dolnej części, po lewej i po prawej stronie fasady, umieszczone zostały zegary, wykonane w końcu XVIII wieku przez Giuseppe Valadiera. Na szczycie fasady stoi 13 posągów - z postaciami Chrystusa Odkupiciela (w centrum), św. Jana Chrziciela i figurami 11 apostołów (bez św. Piotra i z figurą św. Macieja zamiast Judasza). Do Bazyliki wchodzi się przez głęboki na 13 m przedsionek z 8 kolumnami i 5 bramami (z lewej strony przedsionka stoi konny pomnik Karola Wielkiego z 1725 roku, dłuta Cornacchiniego, z prawej - konny pomnik Konstantyna I Wielkiego z 1670 roku, dzieło Berniniego). Środkowe drzwi do światyni, ozdobione płaskorzeźbami ze scenami z życia św. Piotra, pochodzą z XV wieku i zostały do obecnej bazyliki przeniesione z poprzedniej, konstantyńskiej; pozostałe drzwi (w tym pierwsze z prawej - Porta Santa) zostałe wykonane w XX wieku.

Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu znajduje się słynna kopuła, wykonana według projektu Michała Anioła i ukończona w 1593 roku przez Giacomo della Porta i Domenico Fontanę. Wysokość od posadzki do sklepienia kopuły, wewnątrz kościoła, wynosi 119 m (wysokość zewnętrzna, licząc wraz z krzyżem na szczycie, przekracza 136 m), średnica zewnętrzna kopuły - prawie 59 m, a wewnętrzna - 41,5 m. Z tarasu widokowego wokół latarni, położonego ok. 120 m ponad poziomem Placu św. Piotra, rozciąga się wspaniały widok na Rzym. Wewnątrz kościoła, wzdłuż tamburu, na wysokości 53 m, umieszczona została napisana rzymską antykwą inskrypcja ze słowami Chrystusa powołującego kościół (TV ES PETRVS ET SVPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI CAELORVM). Wnętrze kopuły zdobią mozaiki, których twórcą był Cavalier d'Arpino.

Kopułę podtrzymują cztery potężne filary, każdy o obwodzie 71 m, których budowę zaczął Bramante. W niszach wykonanych w tych filarach Bernini umieścił później posągi świętych: św. Andrzeja, św. Weroniki, św. Heleny i św. Longina, a także ażurowe loggie z najważniejszymi relikwiami przechowywanymi w bazylice. Pod posągiem św. Longina znajduje się zejście do Grot Watykańskich, a pod posągiem św. Andrzeja - wyjście. Przy filarze z posągiem św. Longina, w nawie głównej, stoi słynny gotycki posąg św. Piotra wykonany ok. 1300 roku w brązie przez Arnolfo di Cambio i pierwotnie umieszczony w bazylice konstantyńskiej.

Na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu, pod kopułą, nad grobem św. Piotra, znajduje się konfesja św. Piotra i ołtarz papieski, przykryte wysokim na prawie 30 m baldachimem z brązu, przypisywanym przez większość źródeł Berniniemu. W absydzie, w pobliżu pomników nagrobnych Pawła III (dzieło Guglielma della Porta, ucznia Michała Anioła) i Urbana VIII (dzieło Berniniego), znajduje się (wykonany także przez Berniniego i uchodzący, podobnie jak wspomniany przed chwilą pomnik Urbana VIII, za jedno z jego najwybitniejszych dzieł) ołtarz zwany katedrą św. Piotra (Cattedra di San Pietro), z brązowym tronem podtrzymywanym przez potężne (wysokie na ok. 5 m) statuy czterech Doktorów Kościoła, św. Ambrożego i św. Augustyna reprezentujących kościół łaciński oraz św. Afanazego i św. Jana Chryzostoma reprezentujących kościół wschodni.

W nawie głównej warto zwrócić uwagę na bogato zdobione sklepienie kolebkowe, a także na posadzkę z połowy XVII wieku, wykonaną przez Berniniego. Z kaplic i ołtarzy w nawach bocznych na szczególną uwagę zasługuje pierwsza kaplica licząc od wejścia w prawej nawie, w której znajduje się słynna Pietà z 1498 roku, dłuta Michała Anioła (przez wielu uważana za najwybitniejsze dzieło sztuki w Bazylice św. Piotra), umieszczona w tym miejscu w 1749 roku na polecenie Benedykta XIV; wybitne dzieła sztuki zdobią jednak też wszystkie inne kaplice. Warto też, zwiedzając świątynię, pamiętać o zakrystii, Muzeum Historycznym i Skarbcu, a także o podziemiach (odpowiadających poziomowi konstrukcji bazyliki konstantyńskiej), z nagrobkami wielu papieży i kaplicami.

Więcej informacji o Bazylice św. Piotra będzie można znaleźć na przygotowywanej stronie poświęconej Watykanowi.

Plac św. Piotra, w swym obecnym kształcie, pochodzi z drugiej połowy XVII wieku i jest wynikiem radykalnej przebudowy zleconej przez Aleksandra VII, a zaprojektowanej przez Berniniego. Prace nad tym projektem, a następnie jego realizacją, trwały od roku 1656 do roku 1667 i zakończyły się w czasie pontyfikatu Klemensa IX. Zaprojektowany przez Berniniego plac ma kształt położonej południkowo (prostopadle do Via della Conzillazione) elipsy, która od wschodu łączy się z Piazza Papa Pio XII, natomiast od zachodu przechodzi w trapez otwierający się na fasadę bazyliki św. Piotra. Cały plac ma wymiary 320 x 240 m, a elipsa - 196 m x 148 m. Na środku placu stoi egipski obelisk z granitu, Obelisco Vaticano, wysoki na ponad 25 m (a wraz z podstawą i krzyżem z brązu na szczycie - na prawie 40 m), pierwotnie wzniesiony w Heliopolis, później przeniesiony na polecenie Oktawiana Augusta do Aleksandrii, a następnie, na polecenie Kaliguli, do Rzymu, i ustawiony na spinie Cyrku Nerona. Na obecnym miejscu obelisk ustawił w 1586 roku Domenico Fontana na polecenie Sykstusa V. Po obu stronach obelisku, na głównej osi elipsoidalnej części placu, znajdują się symetrycznie położone fontanny, oficjalnie zainaugurowane przez Innocentego XI w 1677 roku: po prawej stronie fontanna autorstwa Maderny, z 1613 roku, po lewej stronie - zaprojektowana przez Fontanę, wykonana w 1675 roku. Od północy i od południa otacza zaprojektowana przez Berniniego czterorzędowa półkolista kolumnada, zwieńczona attyką z posągami świętych, wykonanymi przez jego uczniów; każde ze skrzydeł kolumnady ma długość 120 metrów, prawe skrzydło nosi nazwę "skrzydła Konstantyna I Wielkiego", lewe - "skrzydła Karola Wielkiego".

Widoczny z placu św. Piotra, za skrzydłem Konstantyna, Pałac Apostolski (Palazzo Apostolico), zwany też Pałacem Papieskim, jest oficjalną siedzibą papieża. Pałac jest kompleksem budynków mieszczących m.in. apartamenty papieskie, biura, kaplice (w tym widoczną na prawo od Bazyliki św. Piotra słynną Kaplicę Sykstyńską , wybudowaną jako prywatna kaplica papieży w latach 1475-1483 przez architekta Giovanniego de' Dolci na zamówienie papieża Sykstusa IV), Muzea Watykańskie oraz archiwum, bibliotekę, itp.

Markerem oznaczone są Muzea Watykańskie (Palazzi e Musei Vaticani). Do Muzeów Watykańskich wchodzi się od Viale Vaticani, w miejscu oznaczonym markerem . Na zachód od pałaców watykańskich rozciągają się ogrody watykańskie (można je zwiedzać z przewodnikiem).

Zamek św. Anioła
Wspomniany wyżej Zamek św. Anioła (Castel Sant'Angelo), leży poza granicami Watykanu, ale, podobnie jak Watykan, na prawym brzegu Tybru, ok. 1 km na wschód od Placu św. Piotra. Budowla powstała jako mauzoleum dynastyczne na rozkaz Hadriana, pod koniec życia cesarza, w latach 30. II wieku n.e. Umieszczone na kwadratowej podstawie koliste mauzoleum o średnicy 64 m i wysokości 21 m było zwieńczone tumulusem, na którego szczycie umieszczono rzeźbę z brązu przedstawiającą cesarza powożącego kwadrygą. Hadrian zbudował też prowadzący do mauzoleum ośmioprzęsłowy most na Tybrze, Pons Aelius; dzisiaj w tym miejscu znajduje się pięcioprzęsłowy Ponte Sant'Angelo , w XVI i XVII wieku ozdobiony rzeźbami Berniniego.

Budowla służyła jako grobowiec do 271 roku, gdy została włączona w system fortyfikacji miejskich; w V wieku została przekształcona w twierdzę, a w VI wieku przez papieża Grzegorza I Wielkiego przemianowana na Zamek św. Anioła (co miało upamiętnić rzekome pokazanie się nad budynkiem anioła chowającego miecz do pochwy, zinterpretowane jako zapowiedź końca epidemii dżumy, jaka dotknęła Rzym w 590 roku). W Średniowieczu papieże rozbudowali i przekształcili Zamek św. Anioła w rezydencję-fortecę połączoną w drugiej połowie XIII wieku z Bazyliką św. Piotra ufortyfikowanym (istniejącym do dziś) korytarzem zwanym Passetto di Borgo - w 1527 roku schronił się tu m.in. przed wojskami Karola V papież Klemens VII, którego apartamenty zostały później rozbudowane przez Pawła III. Dzisiaj Zamek św. Anioła jest atrakcją turystyczną: mieści się w nim muzeum historyczne (Museo Nazionale di Castel Sant'Angelo), a także kolekcja dzieł sztuki.


Niewiele ponad 2 km na południowy wschód od Placu św. Piotra leży wspomniany już wyżej plac znany jako Piazza Venezia , stanowiący najważniejszy węzeł komunikacyjny Rzymu i bodaj najlepszy punkt wyjścia do zwiedzania miasta. Prz Piazza Venezia zaczyna się kilka ulic, prowadzących do bogatych w atrakcje dzielnic, m.in. Via del Corso , łącząca Piazza Venezia z Piazza del Popolo, Via del Plebiscito , która po ok. 300 metrach (za Piazza del Gesù) zmienia się w Corso Vittorio Emanuele II , ulicę prowadzącą w stronę Tybru i Watykanu, biegnąca na południe Via del Teatro di Marcello , oraz prowadząca w stronę Koloseum Via dei Fori Imeriali .

Dzisiejszy kształt urbanistyczny placu powstał na przełomie XIX i XX wieku, w wyniku przebudowy tego rejonu miasta związanej z rozpoczętą w 1885 roku budową Pomnika Wiktora Emanuela II (Monumento nazionale a Vittorio Emanuele II), mającego upamiętnić zjednoczenie Włoch i rolę, jaką odegrał w tym procesie zmarły kilka lat wcześniej Wiktor Emanuel II (1820-1878) z dynastii sabaudzkiej, od 1849 roku król Sardynii i Piemontu, od 1861 roku pierwszy król zjednoczonych Włoch. Budowa, według projektu Giuseppe Sacconiego, trwała od 1885 do 1911 roku. W 1921 roku monumentalna budowla z białego wapienia, z konnym pomnika króla Wiktora Emanuela II autorstwa Enrico Chiaradia w centrum, nosząca już wówczas, obok wymienionej wyżej nazwy oficjalnej, nazwy "Vittoriano" i "Altere della Patria" ("Ołtarz Ojczyzny"), stała się też Grobem Nieznanego Żołnierza. W 1925 roku budowa została ostatecznie zakończona, a w 1935 roku Wiktor Emanuel III, wnuk Wiktora Emanuele II, otworzył w kompleksie Vittoriano Muzeum Zjednoczenia Włoch (Museo Centrale del Risorgimento). Spod kolumnady, a także ze specjalnego tarasu widokowego, udostępnionego dla zwiedzających, rozciąga się widok na Rzym.

Od zachodu przy Piazza Venezia stoi Palazzo Venezia , pałac w stylu weneckiego Renesansu, którego północna elewacja wychodzi na Via del Plebiscito . Zbudowany został w latach 1455-1467 dla weneckiego kardynała Barbo, późniejszego Pawła II (stąd pałac bywa też nazywany Palazzo Barbo). Do połowy XVI wieku pałac pełnił rolę rezydencji papieskiej, później był siedzibą ambasady Republiki Weneckiej (do 1797 roku), a następnie, od 1867 roku, siedzibą ambasady Austro-Węgier. Od 1929 roku w pałacu rezydował Mussolini. Dziś w Palazzo Venezia mieści się dziś m.in. Museo nazionale di Palazzo Venezia, a także inne instytucje baukowe i kulturalne.

Do Palazzo Venezia przylega "narodowy" kościół wenecjan w Rzymie, bazylika mniejsza San Marco , z fasadą wychodzącą na mały plac św. Marka . Kościół został wzniesiony w IV wieku, a później kilkakrotnie przebudowany; m.in. w XII wieku dodano romańską wieżę, a w XV wieku obecną dwupietrową fasada, z portykiem i loggią.

Do Palazzo Venezia przylega też budynek zwany Palazetto Venezia, który kiedyś zamykał plac Piazza Venezia od południa, a podczas budowy Pomnika Wiktora Emanuela II został przeniesiony w obecne miejsce. Po północno-wschodniej stronie Piazza Venezia stoi budynek towarzystwa ubezpieczeniowego, Assiscurazioni Generali di Venezia, zbudowany podczas przebudowy placu i wzorowany na Palazzo Venezia. W pobliżu tego budynku, na wschód od południowej części Piazza Venezia, między Assiscurazioni Generali di Venezia a Kolumną Trajana (Colonna di Traiano) (zob. niżej) stoją dwa kościoły z bardzo podobnymi, choć nie identycznymi, kopułami - XVI-wieczny kościół Santa Maria di Loreto i zbudowany w pierwszej połowie XVIII wieku kościół Santissimo Nome di Maria al Foro Traiano, a między nimi XVI-wieczny Palazzo Valentini, później wielokrotnie przebudowywany i przechodzący z rąk do rąk (od 1873 roku należący do miasta), pod którym stosunkowo niedawno odkryto pozostałości starożytnego rzymskiego domu patrycjuszowskiego, udostępnione zwiedzającym.

Na tyłach Palazzo Venezia, w obszarze ograniczonym od północy Via del Plebiscito, a od zachodu niewielkim placem znanym jako Piazza del Gesù, stoi kościół Il Gesù (pełna nazwa: Chiesa del Santissimo Nome di Gesù), główny kościół zakonu jezuitów w Rzymie, stanowiący wzór dla wielu barokowych kościołów jezuickich znajdujących się na terenie całej Europy (w tym również w Polsce). Kościół, zbudowany w latach 1568-1584, zaprojektowali przez Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola. We wnetrzu warto zwrócić uwagę na słynny iluzjonistyczny fresk Giovanniego Battisty Gaullego zwanego Baciccia - Trionfo del Nome di Gesù oraz, w lewym ramieniu transeptu, na kaplicę autorstwa Andrei Pozza, w której pochowany jest św. Ignacy Loyola.


Kapitol - wzgórze położone na południe od dzisiejszego placu Piazza Venezia, między Forum Romanum a Tybrem - nie należał, o ile wiadomo, do Roma quadrata, pierwotnego pomerium wyznaczonego przez Romulusa, ale już w najwcześniejszym okresie historii miasta zaczął pełnić rolę odpowiednika greckiego akropolu, centrum władzy i ośrodka religijnego, i bardzo wcześnie, wraz z Forum Romanum , z którym był ściśle związany, został przyłączony do Rzymu. Dzisiaj większość turystów wchodzi na Kapitol od strony ulicy Via del Teatro di Marcello , biorącej swą nazwę od Teatro di Marcello , ogromnego teatru zbudowanego na przełomie okresu republikańskiego i czasów cesarstwa, którego pozostałości zachowały się między wspomnianą ulicą a Tybrem, w pobliżu dawnej dzielnicy żydowskiej i wyspy Isola Tiberina (zob. niżej) - markerem oznaczone jest miejsce położone u stóp dwóch ciągów schodów, z których jeden prowadzi do kościoła Santa Maria in Aracoeli , zaś drugi na główny plac dzisiejszego Kapitolu, znany jako Piazza del Campidoglio .

Wzgórze ma dwa wierzchołki: niższy, północny (dziś stoi tu wspomniany przed chwilą kościół Santa Maria in Aracoeli) ma wysokość 48 m n.p.m., wyższy, południowy (dziś miejsce, gdzie stoi Palazzo Caffarelli ) - 51 m n.p.m.; Piazza del Campidoglio zajmuje miejsce (zwane niegdyś Asylum), stanowiące obniżenie między nimi, położone na wysokości 37 m n.p.m. Wzniesiona na północnym wierzchołku twierdza (Arx) była jedynym miejscem w Rzymie, które nie zostało zdobyte podczas najazdu Galów w 390 roku p.n.e. (według legendy dzięki temu, że obrońcy zostali ostrzeżeni o zbliżaniu sie wroga przez poświęcone Junonie "gęsi kapitolińskie"). Wkrótce po tym wydarzeniu powstały, z rozkazu Senatu, wspomniane wyżej mury serwiańskie, którymi otoczono miasto, a na północym wierzchołku Kapitolu wzniesiono też świątynię Junony Monety.

Na południowym wierzchołku Kapitolu już w VII wieku, za panowania piątego króla Rzymu, Tarkwiniusza Starego, zaczęto budować świątynię triady kapitolińskiej (Jowisza, Junony i Minerwy), ukończoną w okresie republiki, wraz z wjazdem na Kapitol (Clivus Capitolinus) od strony Forum Romanum. W pobliżu tej świątyni znajdowało się położone od strony południowo-wschodniej (nad dzisiejszą ulicą Via della Consolazione) urwisko, zwane Skałą Tarpejską - miejsce straceń w czasach republiki. Na całym wzgórzu i u jego stóp, powstały też, tak w epoce republikańskiej, jak w czasach cesarstwa, liczne ołtarze, świątynie i inne budowle, z których jednak do naszych czasów prawie nic nie zostało. W szczególności, niewiele zostało z Tabularium, zbudowanego w I wieku p.n.e. u podnóża Kapitolu od strony Forum Romanum, budynku archiwum państwowego (zachował się tylko fragment ściany pierwszego piętra wbudowany później w Palazzo Senatorio), a także położonych w pobliżu Świątyni Wespazjana (Tempio di Vespasiano), Świątyni Zgody (Tempio della Concordia) i innych budynków (zob. niżej).

W Średniowieczu Kapitol nie pełnił już takiej roli, jak w czasach starożytnych, chociaż odgrywał pewną rolę w życiu religijnym i politycznym Rzymu. W VI wieku, po zdobyciu Rzymu przez wojska bizantyńskie, mniej więcej w miejscu, gdzie wcześniej wznosiła się świątynia Junony Monety, zbudowano bizantyński kościoł i opactwo, w IX wieku przejęte przez papiestwo i przekazane benedyktynom. W połowie XIII wieku świątynia - zwana wówczas Santa Maria in Capitolio - została przebudowana i przekazana przez Innocentego IV franciszkanom, otrzymując wezwanie Santa Maria in Aracoeli; w odróżnieniu od bazylik papieskich miała odtąd służyć "senatowi i ludowi rzymskiemu" (Senatus Populusque Romanus) i pełnić funkcję również ośrodka życia politycznego - i przez czas pewien taką funkcję pełniła. W tym czasie powstały widoczne na zdjęciu poniżej nowe schody prowadzące prosto do kościoła, ufundowane w 1348 roku przez Colę di Rienzo, przywódcę ludu rzymskiego i skierowanej przeciwko władzy papiestwa i arystokratów rewolucji, która miała przywrócić starożytny republikański ustrój Rzymu. Pomnik Coli di Rienzo, zamordowanego w 1354 roku podczas zamieszek ulicznych, przez wielu uznanego później za prekursora idei zjednoczenia Włoch, stoi w pobliżu miejsca, gdzie zginął, niedaleko schodów prowadzących na Piazza Campidoglio.

Ceglana fasada kościoła Santa Maria in Aracoeli nie robi wielkiego wrażenia, natomiast wnętrze, modernizowane w XVI i XVII wieku, jest godne uwagi. Bazylika jest podzielona na trzy nawy 22 kolumnami, pochodzącymi z nie zachowanych do dziś starożytnych budowli z okresu cesarstwa. Warto też zwrócić uwagę na złocony drewniany strop kasetonowy z XVI wieku (ze scenami przedstawiającymi bitwę pod Lepanto), kaplicę św. Bernardyna ze Sieny (pierwsza kaplica po stronie prawej) z freskami Pinturicchia z lat 80-tych XV wieku przedstawiającymi sceny z życia świętego, liczne nagrobki i pomniki nagrobne (w tym nagrobek autorstwa Donatella), posadzkę w stylu arte cosmatesca, a także barokowy ołtarz główny. W kaplicy Dzieciątka Jezus (Santo Bambino) przechowywana jest kopia uważanej za cudowną XV-wiecznej drewnianej figurki Dzieciątka Jezus, której orygniał skradzino w 1994 roku.

Dzisiejszy wygląd Piazza del Campidoglio oraz otaczających go pałaców - Palazzo Senatorio , Palazzo dei Conservatori (w południowo-zachodniej pierzei placu), oraz Palazzo Nuovo (od strony północno-wschodniej, między Piazza del Campidoglio a kościołem Santa Maria in Aracoeli) - ma swe początki w pracach podjętych w XVI wieku. Już wcześniej istniały tu pierwotne wersje dwóch pierwszych z wymienionych pałaców, w tym stojąca na fundamentach starożytnego Tabularium twierdza rodziny Corsich, później siedziba odnowionego w 1143 roku (wcześniej w Średniowieczu nie mającego żadnego znaczenia) rzymskiego senatu, w XIII i XIV wieku parokrotnie przebudowana, oraz stojący na południe od Palazzo Senatorio XV-wieczny budynek sądu, później siedziba "konserwatorów", czyli urzędników miejskich, w którym w 1471 roku papież Sykstus IV, po przekazaniu Kapitolu miastu, umieścił część zbiorów wcześniej przechowywanych w Pałacu Laterańskim, dając w ten sposób początek historii Muzeów Kapitolińskich (Musei Capitolini), otwartych dla zwiedzających już w 1734 roku, za pontyfikatu Klemensa XII.

Fundamentalna przebudowa Kapitolu rozpoczęła się w XVI wieku, na polecenie Pawła III, przed planowaną na 1536 roku wizytą w Rzymie cesarza Karola V Habsburga (którego wojska, jak juz wspomniano wyżej, zaledwie 9 lat wcześniej, za pontyfikatu Klemensa VII, poprzednika Pawła III, zdobyły i splądrowały miasto), na podstawie projektu Michała Anioła. Michał Anioł zmienił kształt placu na trapezoidalny, zaprojektował kamienną posadzkę z białymi kamieniami na ciemnym tle tworzącymi rozetę, i na środku placu, na zaprojektowanym przez siebie cokole, umieścił jedyny zachowany do czasów nowożytnych antyczny pomnik konny, posąg Marka Aureliusza, wykonany z brązu częściowo pokrytego złotem w 175 roku n.e. Posąg przetrwał prawdopodobnie dlatego, że uchodził za pomnik Konstantyna I Wielkiego, który przeszedł na chrześcijaństwo (liczne inne antyczne "pogańskie" pomniki konne zostały w Średniowieczu zniszczone). Od VIII wieku stał na terenie papieskiej rezydencji na Lateranie; w 1538 roku na polecenie Pawła III został przeniesiony na Piazza del Campidoglio, gdzie stał do 1981 roku, gdy został przeniesiony do Muzeów Kapitolińskich, a na placu postawiono współczesną kopię.

Michał Anioł zaprojektował też nową fasadę Palazzo Senatorio, z monumentalnymi dwuspadowymi schodami z balustradą, oraz nowe wejście na Piazza del Campidoglio - szerokie, łagodnie wznoszące się schody, znane jako Cordonata. Zarówno fasada pałacu, jak prowadzące na Kapitol schody powstały jeszcze za życia artysty; przebudowę placu i jego otoczenia kontynuowano jednak (Giacomo della Porta, Girolamo Rainaldi, Martino Longhi il Vecchio, i inni) jeszcze długo po jego śmierci w 1564 roku, częściowo zmieniając pierwotny projekt. Przed schodami do Palazzo Senatorio można dziś podziwiać fontannę (nie przewidzianą w pierwotnym projekcie, dodaną w końcu lat 80. XVI wieku) z umieszczonym w niszy pośrodku siedzącym posągiem Minerwy, przekształconej później w Dea Roma, boginię Rzymu, oraz (pochodzącymi z jednej z antycznych budowli na Kwirynale) rzeźbami przedstawiającymi personifikację Nilu ze sfinksem oraz Tybru z wilczycą (pierwotnie rzeki Tygrys z tygrysem). Nieco wcześniej, około 1580 roku, Martino Longhi il Vecchio zbudował nad Palazzo Senatorio wysoką, widoczną z daleka dzwonnicę, która zastąpiła wieżę istniejącą wcześniej, lecz zniszczoną przez uderzenie pioruna w połowie XVI wieku. Na początku lat 80. XVI wieku u stóp schodów na Piazza del Campidoglio umieszczono egipskie posągi lwów z czarnego bazaltu, przeniesione z Pola Marsowego, a na szczycie schodów - posągi Kastora i Polluksa z czasów późnego cesarstwa. Zgodnie z projektem Michała Anioła Giacomo della Porta przebudował w 1568 roku Palazzo dei Conservatori, tak, by ujednolicić elewacje stojących przy Piazza del Campidoglio pałaców, a w połowie XVII wieku Girolamo i Carlo Rainaldi zbudowali Palazzo Nuovo, pałac zamykający Piazza del Campidoglio od strony północno-wschodniej. Większość zaplanowanych przez Michała Anioła prac ukończono przed końcem XVII wieku, ale np. wspomniana wyżej posadzka ułożona na placu powstała dopiero w XX wieku.

Pałac Senatorów jest siedzibą władz miasta i nie jest otwarty dla publiczności, poza pomieszczeniami w dawnym Tabularium należącymi do Muzeów Kapitolińskich, których główną siedzibą są Palazzo dei Conservatori i Palazzo Nuovo.

Do najsłynniejszych dzieł sztuki eksponowanych w Palazzo dei Conservatori należą m.in. fragmenty ogromnego posągu posągu Konstantyna z IV wieku (pochodzące z jego bazyliki na Forum Romanum) oraz kolekcja rzeźby, z brązową rzeźbą wilczycy (Mater romanorum) z przełomu VI i V wieku p.n.e., prawdopodobnie ppochodzenia etruskiego, ofiarowaną ludowi rzymskiemu przez Sykstusa IV w 1471 roku, rzymskie kopie rzeźb znanych jako Lo Spinario (Chłopiec wyjmujący cierń z nogi) oraz Marsjasz, Eros i Psyche, popiersie Juniusa Brutusa z III wieku p.n.e., dzieła Berniniego (w tym Meduza i Urban VIII) i Algardiego (w tym Innocdenty X); do atrakcji klasy światowej należy też Pinakoteka Kapitolińska - kolekcja nowożytnego malarstwa, z dziełami Belliniego, Veronese, Tycjana, Caravaggia, Tintoretta, Guercina, Pietra da Cortona, Rubensa, i innych. Na dziedzińcu Palazzo Nuovo można zobaczyć m.in. oryginał posągu konnego Marka Aureliusza, którego kopia stoi na środku Piazza del Campidoglio, a w salach wystawowych - rzymskie kopie słynnych rzeźb greckich, m.in. Wenus Kapitolińską (kopia dzieła Praksytelesa z IV wieku p.n.e.), rzeźbę Umierający Gal z przełomu III i II wieku p.n.e., Pijanego Fauna (kopia rzeźby z czerwonego marmuru znaleziona w willi cesarza Hadriana w Tivoli), itp., a także setki popiersi rzymskich władców, filozofów, poetów, historyków i innych przedstawicieli elit starożytnego Rzymu.

Część zbiorów, jak już wspomniano, jest prezentowana w otwartej galerii, utworzonej z pozostałości Tabularium, a jeszcze inna część - w Centrale Montemartini, przy drodze prowadzącej do nadmorskiej dzielnicy Ostia (zob. marker na mapce niżej). W przylegającym do Palazzo dei Conservatori pałacu Cafarelli Clementini zbudowanym w II połowie XVI wieku, organizowane są wystawy czasowe.


Ulica Via dei Fori Imperiali biegnie od Piazza Venezia do Koloseum , przez starożytne centrum Rzymu, obejmujące najstarszy plac miejski, Forum Romanum, i powstałe później "fora cesarskie" (stąd nazwa ulicy), wyznaczone i zabudowane przez kolejnych cesarzy. Ulica została zbudowana na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, na rozkaz Benito Mussoliniego, po wyburzeniu pozostałości zachowanych tu starożytnych budynków, w celach głównie propagandowych, jako arteria łącząca siedzibę Mussoliniego na Piazza Venezia z Koloseum, symbolem wielkości antycznego Rzymu, i mogąca służyć jako miejsce parad wojskowych i innych uroczystości. Została uroczyście otwarta 28 października 1932 roku. Sama budowa ulicy od początku była kontrowersyjna, a jej istnienie również dzisiaj jest uważane za fakt zakłócający urbanistyczny kształt starożytnego centrum miasta; z drugiej strony, spacer swoistą "ścieżką turystyczną" wzdłuż Via dei Fori Imperiali może być nie mającą sobie równych lekcją historii, której zwieńczeniem może być wizyta w otwartym w 2007 roku muzeum historycznym (Museo dei Fori Imperiali) usytuowanym w starożytnych halach targowych sąsiadujących z Forum Trajana, w pobliżu północno-zachodniego końca ulicy.

Forum Romanum - to najstarszy plac miejski w Rzymie, otoczony sześcioma z siedmiu rzymskich wzgórz (z wyjątkiem Awentynu, położonego na południe od Palatynu ), przez długi czas drugi, po Kapitolu, ośrodek polityczny i religijny starożytnego Rzymu. Zabudowę placu i organizowanie najważniejszych uroczystości publicznych rozpoczęto tu zapewne już w ostatnich dekadach VII wieku p.n.e., po osuszeniu pierwotnie bagnistego terenu wzdłuż potoku płynącego między wzgórzami i utwardzeniu powierzchni. Rola Forum Romanum jako centrum miasta była szczególnie duża w okresie republikańskim, ale najbardziej dynamiczny rozwój placu i jego okolic miał miejsce raczej w czasach cesarstwa, gdy do Forum Romanum zaczęto stopniowo dodawać kolejne place, budowane przez kolejnych cesarzy, najpierw Juliusza Cezara , potem Oktawiana Augusta , następnie Wespazjana , Nerwę i wreszcie Trajana .

Główne wejście na Forum Romanum znajduje się przy Via dei Fori Imperiali, obok świątyni Antonina i Faustyny (Tempio di Antonino e Faustina), w miejscu oznaczonym markerem . Świątynia została zbudowana w 141 roku n.e. na polecenie cesarza Antonina Piusa dla uczczenia jego zmarłej małżonki Faustyny Starszej; po śmierci cesarza jego następca, Marek Aureliusz, zadedykował świątynię Antoninowi i Faustynie. Z pierwotnej świątyni zachował się tylko portyk; w VII wieku na ruinach świątyni postawiono kościół dedykowany św. Wawrzyńcowi (San Lorenzo in Miranda), później, w czasach nowożytnych parokrotnie przebudowywany. W ołtarzu głównym, jeśli kościół jest otwarty (wejście do kościoła od strony Via dei Fori Imperiali), można zobaczyć Męczeństwo św. Wawrzyńca Pietra da Cortony z 1646 roku.

Standardowa trasa zwiedzania Forum Romanum biegnie mniej więcej wzdłuż Via Sacra, która w Starożytności prowadziła od wzgórza Velia (wzgórze w pobliżu Koloseum, między Eskwilinem a Palatynem, zniwelowane przy okazji budowy Via dei Fori Imperiali) przez Forum Romanum w stronę Kapitolu, i którą przechodziły uroczyste procesje, pochody triumfalne, itp. Zaczyna się w pobliżu portyku wspomnianej przed chwilą świątyni Antonina i Faustyny, a zarazem w pobliżu miejsca, gdzie w najwcześniejszym okresie historii Rzymu wznosiła się Regia (pierwotnie siedziba królów rzymskich, później miejsce urzędowania Najwyższego Kapłana - Pontifex Maximus), z której zachował się tylko niewielki teren w kształcie klina między świątynią Antonina i Faustyny a świątynią Westy i resztki fundamentów; stąd droga prowadzi najpierw w prawo, na północny zachód, między świątynią Juliusza Cezara (Tempio di Cesare, Tempio del Divo Giulio) z lewej i pozostałościami hali targowo-sądowej znanej jako Basilica Aemilia .

Ze świątyni Juliusza Cezara (uznanemu pośmiertnie przez senat rzymski za boga, co było pierwszą deifikacją w dziejach Rzymu), poświęconej w 29 roku p.n.e., zachowało się tylko podium i kilka fragmentów dekoracji (m.in. fragmenty fryzu i kapiteli). Początki Basilica Aemilia sięgają przełomu III i II wieku p.n.e. Później była wielokrotnie przebudowywana, w szczególności w I wieku p.n.e. przez członków jednego z najstarszych patrycjuszowskich rodów starożytnego Rzymu, Emiliuszy (Aemilia). Jak widać na zamieszczonym obok zdjęciu, zachowało się, podobnie jak w przypadku świątyni Juliusza Cezara, niewiele - jedynie fragmenty posadzki i podstawy kolumn.

Droga prowadzi dalej w stronę Kurii , budynku przeznaczonego na posiedzenia senatu (widocznego na zdjęciu powyżej za Basilica Aemilia) oraz stojącego nieco dalej kościoła Santi Luca e Martina .

Pierwszy budynek Kurii na Forum Romanum został wzniesiony w VII wieku p.n.e. z rozkazu trzeciego króla Rzymu, Tullusa Hostyliusza (Curia Hostillia). Po pożarze został odbudowany w czasach Juliusza Cezara (Curia Iulia), a później raz jeszcze, po kolejnym pożarze, w II wieku n.e. przez Dioklecjana. W VII wieku, za pontyfikatu Honoriusza I, budynek został przekształcony w kościół i przebudowany (m.in. dodano wówczas dzwonnicę, wnętrze ozdobiono bizantyńskimi freskami, itp.). W latach 30. XX wieku kościół wyburzono, przywracając budowli, na ile było to możliwe, pierwotny wygląd. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. na zrekonstruowaną intarsjowaną marmurową posadzkę, marmurowe postumenty pod krzesłami senatorów, a także na płaskorzeźby przedstawiające sceny z czasów Trajana (Plutei di Traiano).

Kościół Santa Luci e Martina stoi tuż obok Kurii, między Forum Romanum a Forum Cezara. Kościół, pierwotnie poświęcony św. Martynie (zmarłej śmiercią męczeńską w III wieku, za panowania Aleksandra Sewera), wzniesiony w VII wieku, został w XIII wieku odrestaurowany i ponownie poświęcony przez Aleksandra IV. W XVI wieku kościół został objęty patronatem akademii zrzeszającej rzymskich malarzy, rzeźbiarzy i architektów znanej jako Accademia di San Luca, a w XVII wieku Pietro da Cortona wzniósł nad dawną budowlą nową świątynię, na planie zbliżonym do krzyża greckiego, z kopułą nad centrum i fasadą z trawertynu. We wnętrzu górnego kościoła warto zwrócić uwagę m.in. na ołtarz główny z obrazem San Luca Evangelista che dipinge la Madonna autorstwa Antiveduto Grammatica (kopia dzieła przypisywanego Rafaelowi) oraz na kamienną płytę (przy wejściu) oznaczającą miejsce pochówku Cortony, a w krypcie na dwie płaskorzeźby autorstwa Alesandra Algardiego.

Na placu przed Kurią (stanowiącym w starożytnym Rzymie, obok samej Kurii oraz mównicy, jedną z części Comitium, miejsca zgromadzeń, gdzie odbywały się wybory, podejmowano decyzje w ważnych sprawach publicznych, itp.) warto zwrócić uwagę na Lapis Niger - miejsce, gdzie w 1899 roku odkryto pozostałości bardzo starego, sięgającego VII lub nawet VIII wieku p.n.e. sanktuarium, z ołtarzem i stelą z najstarszą z dotychczas odnalezionych inskrypcji w języku staro-łacińskim, z VI wieku p.n.e. Miejsce to, przykryte płytami z czarnego marmuru (stąd nazwa - Lapis Niger) położonymi tam, o ile wiadomo, w I wieku p.n.e., zawsze uchodziło za jedno z najświętszych i najważniejszych miejsc starożytnego Rzymu i było wspominane w wielu starożytnych opisach Forum pochodzących z okresu republikańskiego i początków okresu cesarstwa, choć już wtedy jego znaczenie nie było w pełni jasne; nie jest też w pełni jasne, jakim zmianom ulegało w ciągu stuleci swej historii.

Markerem oznaczony jest Łuk Septymiusza Sewera (Arco di Septimio Severo), łuk triumfalny zbudowany w 203 roku ku czci cesarza (upamiętniający jego zwycięstwo nad Partami) i jego synów, Karakalli i Gety (którego imię jednak Karakalla, po zamordowaniu brata, kazał usunąć z inskrypcji na szczycie). Łuk jest trójprzelotową bramą z marmuru na cokole z trawertynu (pierwotnie prowadziły do niego schody) o szerokości 23 m i wysokości 25 m, ozdobioną kolumnami w porządku korynckim i płaskorzeźbami. Attykę wieńczył pierwotnie pomnik cesarza, który jednak nie zachował się do naszych czasów.

Tuż obok Łuku Septymiusza Sewera znajdują się pozostałości (ok. 2 m wysokości, niecałe 4,5 m średnicy) okrągłej budowli z cegły (pierwotnie pokrytej marmurowymi płytami), zwanej Umbilicus Urbis Romae (lub Umbilicus Mundus), wyznaczającej symboliczny środek starożytnego Rzymu i miejsce, w odniesieniu do którego były liczone wszystkie odległości. Pierwsza taka budowla powstała prawdopodobnie w II wieku p.n.e.; zachowane do dziś ruiny pochodzą z czasów Septymiusza Sewera. Niedaleko, obok wejścia do Świątyni Saturna, zachowały się resztki innej, postawionej przez Oktawiana Augusta, konstrukcji mającej służyć podobnym celom, tzw. Złotego Kamienia Milowego (Miliarium Aureum), gdzie zaczynały się wszystkie wielkie drogi starożytnego Rzymu.

Nieco dalej, na północny zachód od Łuku Septymiusza Sewera, stoi XVI-wieczny kościół San Giuseppe dei Falegnami , pod którym znajduje się wykute w zboczu Kapitolu słynne Więzienie Mamertyńskie (Carcere Mamertino), w którym podobno więziony był Wercyngetoryks, przywódca stłumionego przez Juliusza Cezara powstania Galów przeciwko władzy Rzymu, jakie miało miejsce w I wieku p.n.e., a także św. Piotr, który miał tu nawrócić strażników, którzy go pilnowali, i ochrzcić ich wodą, której kazał wypłynąć ze skały (stąd inna nazwa kościoła: San Pietro in Carcere), oraz św. Paweł.

Za Łukiem Septymiusza Sewera trasa zwiedzania skręca w lewo, na południowy zachód, w stronę widocznych na zdjęciu z lewej strony pozostałości Świątyni Saturna (Tempio di Saturno). Pierwsza świątynia Saturna, jednego z najważniejszych bogów rzymskich w najwcześniejszym okresie historii Rzymu, boga ziarna i siewu, patrona Saturnaliów, została wzniesiona w południowo-zachodnim narożniku Forum Romanum na przełomie VI i V wieku p.n.e.; później była kilkakrotnie przebudowywana, niszczona i odbudowywana, w szczególności w III wieku, po wielkim pożarze. Do naszych czasów przetrwało podium z czasów republikańskich (w którym mieścił się niegdyś skarbiec) oraz 8 jońskich kolumn z belkowaniem pochodzących z wspomnianej przed chwilą ostatniej odbudowy.

W pobliżu, między Łukiem Septymiusza Sewera i Świątynią Saturna a Tabularium, znajdowały się jeszcze dwie inne świątynie - Świątynia Zgody (Tempio della Concordia) i Świątynia Wespazjana (Tempio di Vespasiano), zwana też Świątynią Wespazjana i Tytusa (Tempio di Vespasiano e Tito). Pierwsza z nich powstała w IV wieku p.n.e. na zlecenie Marka Furiusza Kamillusa (Marcus Furius Camillus), wybitnego dowódcy i wielokrotnego trybuna wojskowego, dla upamietnienia zawartego między patrycjuszami i plebejuszami porozumienia, w wyniku którego ci drudzy zostali dopuszczeni do pełnienia funkcji konsulów. Później świątynia była parokrotnie przebudowana, w I wieku p.n.e. i na przełomie I wieku p.n.e. i I wieku n.e.; do naszych czasów zachowało się tylko podium i próg celli. Świątynię Wespazjana zaczął budować w I wieku n.e. (po śmierci i deifikacji Wespazjana) Tytus, dla uczczenia pamięci ojca, a ukończył młodszy syn Wespazjana, Domicjan. Zachowały się tylko trzy marmurowe kolumny korynckie z fragmentem belkowania.

Przy Świątyni Saturna droga zwiedzania zawraca i biegnie na południowy wschód, równolegle do drogi, która prowadziła od Świątyni Antonina i Faustyny w stronę Łuku Septymiusza Swera. Po lewej stronie drogi mija się teraz pozostałości mównic (Rostri ), pochodzących z różnych okresów, a nieco dalej samotną kolumnę, Colonna di Foca , której nazwa pochodzi od imienia cesarza bizantyjskiego, Fokasa, panujące w latach 602-610, który m.in. podarował papieżowi Panteon, przekształcony później w kościół. Po przeciwnej stronie, na południowy zachód od drogi, widać pozostałości ogromnej bazyliki, ufundowanej w 54 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara i znanej jako Basilica Giulia . Bazylika została wzniesiona na ruinach wcześniejszej budowli (Basilica Sempronia), zbudowanej w 170 roku p.n.e. przez cenzora Tyberiusza Semproniusza Gracchus (ojca trybunów Tyberiusza i Gajusza). Ukończona przez Oktawiana Augusta, później wielokrotnie niszczona w pożarach i wielokrotnie odbudowywana, nie przetrwała do naszych czasów - zachowały się jedynie fragmenty schodów, posadzki i kolumn.

Markerem oznaczona jest Świątynia Kastora i Polluksa (Tempio di Castore e Polluce, Tempio dei Dioscuri), poświęcona greckim herosom, synom Zeusa i Ledy, bliźniakom, którzy mieli jakoby wspomóc Rzymian w bitwie z Latynami w 496 roku p.n.e. Świątynię, jako wotum dziękczynne, zbudowano w 484 roku pn.e.; później była wielokrotnie przebudowywana i wykorzystywana w różnych celach (np. jako miejsce spotkań senatorów, później jako siedziba urzędu miar i wag). Przetrwały tylko dobrze widoczne z wielu miejsc na Forum Romanum trzy kolumny z fragmentem belkowania. Parę kroków na południe od świątyni, u stóp Palatynu, stoi kościół Santa Maria Antiqua , jedno z najstarszych miejsc kultu chrześcijańskiego w Rzymie, zbudowany w VI wieku p.n.e., słynący z dobrze zachowanego zespołu fresków w stylu bizantyńskim sprzed czasów ikonoklazmu, o łącznej powierzchni ok. 250 m², powstałych w okresie od połowy VI do końca VIII wieku. Budynek przestał być użytkowany jako miejsce kultu po trzęsieniu ziemi w 847 roku.

Od wschodu ze Świątynią Kastora i Poluksa sąsiaduje Świątynia Westy (Tempio di Vesta), datowana na VII wiek p.n.e. Świątynia była wielokrotnie niszczona przez pożary i odbudowywana; zachowane ruiny są pozostałością budynku z czasów Septymiusza Sewera. Świątynia została zamknięta w końcu IV wieku, gdy Teodozjusz I Wielki, ostatni cesarz rzymski władający obiema częściami Cesarstwa Rzymskiego, zachodnią i wschodnią, uczynił chrześcijaństwo religią państwową i zakazał wyznawania innych religii i kontynuowania jakichkolwiek tradycji "pogańskich". Obok świątyni, pod ogrodami Orti Farnesiani na Palatynie, zachowały się resztki Domu Westalek (Casa delle Westali).

Marker oznacza stojący na południowy wschód od Świątyni Antonina i Faustyny kościoł św. Kosmy i św. Damiana (Santi Cosma e Damiano), marker - pozostałości Bazyliki Maksencjusza i Konstantyna, a marker - Antiquarium Forense, działające od 1900 roku niewielkie muzeum historyczne, mieszczące się w kilku pomieszczeniach dawnego klasztoru Santa Francesca Romana.

Santi Cosma e Damiano - to jeden z najstarszych kościołów tytularnych w Rzymie, mający godność bazyliki mniejszej, poświęcony Kosmie i Damianowi, dwóm greckim braciom, lekarzom, którzy zginęli śmiercią męczeńską w 303 roku, za panowania Dioklecjana. Widoczny w środku zamieszczonego zdjęcia stanowiący część większego zespołu okrągły budynek stojący od strony Forum Romanum pierwotnie był prawdopodobnie rzymską świątynią, poświęconą Romulusowi (Valerius Romulus), deifikowanemu synowi cesarza Maksencjusza, zmarłemu w 309 roku; widoczny za nim główny budynek kompleksu zajmuje część dawnego Forum Wespazjana (zob. niżej) i wykorzystuje pozostałości stojących na nim niegdyś budynków (zapewne bibliotekę). Świątynia została przekształcona w kościół i poświęcona świętym Kosmie i Damianowi w VI wieku, gdy władcą Rzymu był Teodoryk Wielki, który podarował wspomniane budowle ówczesnemu papieżowi Feliksowi IV. Później kościół był kilkakrotnie rozbudowywany (dodano m.in. zabudowania klasztorne) i przebudowywany. W połowie XX wieku dawne wejście do kompleksu, od strony Forum Romanum, zostało zamknięte (obecnie wchodzi się do kościoła od strony Via dei Fori Imperiali, przez klasztor), a Świątynia Romulusa przywrócona, na ile to było możliwe, do stanu pierwotnego. Najważniejszymi atrakcjami turystycznymi kompleksu są położone w pobliżu wejścia pomieszczenia z oryginalnymi płytami marmurowymi stanowiącymi niegdyś posadzkę Forum Wespazjana, pochodząca równiez z Forum Wespazjana ściana, na której wisiały marmurowe płyty z wyrytą mapą Rzymu (Forma Urbis Severiana), oraz, w apsydzie kościoła, mozaika z VI wieku przedstawiająca Chrystusa ze świętymi Kosmą i Damianem oraz innymi świętymi, a także papieżem Feliksem IV trzymającym model kościoła.

Z Bazyliki Maksencjusza i Konstantyna, ostatniej zbudowanej w starożytności bazyliki, pozostał tylko ogromny fragment jednej ze ścian. Wysoka na 35 m trzynawowa bazylika z długą na 80 m i szeroką na 25 m nawą główną, oddzieloną od naw bocznych kolummnami, stała na podeście o wymiarach 100 x 60 m. Budowę rozpoczął Maksencjusz na początku IV wieku, ukończył, po zwycięstwie nad Maksencjuszem w 312 roku i przejęciu całej władzy w Rzymie, Konstantyn I Wielki, wprowadzając wiele zmian w stosunku do pierwotnego projektu. Jedną z nich była wymiana głowy w gigantycznym posągu pierwotnie przedstawiającym Maksencjusza, stojącym w apsydzie bazyliki, na głowę Konstantyna - fragmenty tego posągu, w tym głowę, można dziś zobaczyć, jak już wspomniano, na dziedzińcu Palazzo dei Conservatori na Kapitolu.

Kilka kroków na południowy wschód od Bazylika Maksencjusza i Konstantyna stoi kościół Santa Francesca Romana , poświęcony św. Franciszce Rzymiance, mistyczce żyjącej w latach 1384-1440, założycielce zakonu, kanonizowanej w 1608 roku przez Pawła V. Kościół powstał w IX wieku w miejscu wcześniej istniejącego oratorium. W X wieku został przebudowany i przez następnych kilka stuleci był znany pod nazwą Santa Maria Nova (dla odróżnienia od kościoła Santa Maria Antiqua, o którym mówiliśmy przed chwilą); w XIII wieku dobudowano charakterystyczną dzwonnicę. Za najważniejsze dzieło sztuki przechowywane w kościele uchodzi ikona Madonna della dolcezza z V wieku, przeniesiona tu ze zniszczonego kościoła Santa Maria Antiqua. Na tyłach kościoła można dostrzec resztki Świątyni Wenus i Romy (Tempio di Venere e Roma), największej znanej świątyni starożytnego Rzymu, zajmującej duży teren między Bazyliką Maksencjusza i Konstantyna a Koloseum. Świątynia, poświęcona bogini Venus Felix i bogini Roma Aeterna, opiekunce Rzymu, została zbudowana w I wieku n.e.; w VII wieku zaczęto ją traktować jako źródło materiałów budowlanych, a w IX wieku na jej ruinach zbudowano wspomniany przed chwilą kościół. Zachowało się kilka kolumn będące niegdyś elementami portyków po bokach świątyni.

Markerem oznaczony jest stojący w pobliżu kościóła Santa Francesca Romana pochodzący z I wieku łuk triumfalny znany jako Łuk Tytusa (Arco di Tito). Łuk powstał po śmierci Tytusa, na zlecenie Senatu, w celu upamiętnienia zwycięstwa cesarza (a także jego ojca, Wespazjana, którego imię jest obok imienia Tytusa wymienione w inskrypcji umieszczonej na attyce) nad Żydami, którzy zbuntowali się przeciwko panowaniu rzymskiemu w 66 roku n.e. Jednoprzelotowa budowla z białego marmuru ma 15 m wysokości i 13,5 m szerokości; pierwotnie była zwieńczona posągiem cesarza, który nie zachował się do naszych czasów. W Średniowieczu łuk pełnił rolę głównego wejścia do twierdzy jednej z wypływowych rodzin rzymskich (Frangipani), później przez pewien czas był włączony w zabudowania kompleksu klasztornego przy kościele Santa Francesca Romana, ale w XIX wieku przywrócono budowli wygląd pierwotny. Droga pd Łuku Tytusa na południowy wschód prowadzi do Łuku Konstantyna i Koloseum, droga w górę, na południowy zachód - na Palatyn.



Jak wspomniano wyżej, Forum Romanum odgrywało szczególnie ważną rolę w życiu antycznego Rzymu w czasach republikańskich - obradowali tu senatorowie, świętowano zwycięstwa, wznoszono kolejne świątynie, organizowano zgromadzenia publiczne, wygłaszano mowy, dokonywano najważniejszych operacji finansowych. Pod koniec okresu republiki, w wyniku długotrwałych wojen domowych, część budynków została uszkodzona lub zniszczona. Odbudowę i rozbudowę podjęto w okresie cesarstwa, dodając przy tym kolejne fora (fori imperiali) i wznosząc na nich coraz bardziej monumentalne i reprezentacyjne budowle, mające świadczyć o potędze Rzymu i podnosić prestiż jego kolejnych władców. Chronologicznie pierwszym takim rozszerzeniem było Forum Cezara , kolejnymi - fora Oktawiana Augusta , Wespazjana , Nerwy i wreszcie Trajana .

Forum Cezara (Foro di Cesare), pierwotnie pomyślane jako rozszerzenie Forum Romanum, które stało się zbyt małe w okresie szybkiego wzrostu liczby ludności Rzymu (a zarazem jako przedsięwzięcie mające na celu uczczenie czynów samego Juliusza Cezara), leży w pobliżu Kapitolu i północnego narożnika Forum Romanum , na południowy zachód od Via dei Fori Imperiali , w sąsiedztwie Kurii (siedziby Senatu, o której była mowa wyżej). Tereny (160 x 75 m) przeznaczone na budowę forum, sfinansowane z łupów zdobytych w Galii, zostały zakupione przez Juliusza Cezara już w 54 roku p.n.e. Budowę rozpoczęto w 51 roku p.n.e., a w 46 roku p.n.e., dwa lata przed śmiercią Cezara, miało miejsce poświęcenie głównej świątyni forum, świątyni Venus Genetrix, od której Juliusz Cezar wywodził swój ród i której ślubował zbudować świątynię po zwycięstwie nad Pompejuszem w decydującej bitwie pod Farsalos w 48 roku p.n.e.

Świątynia, stojąca na wysokim podium na środku forum, otoczonego portykiem z podwójną kolumnadą, ukończona przez Oktawiana Augusta, także miała kolumnadę po bokach i portyk z podwójnym rzędem kolumn. W celli centralne miejsce zajmowały posągi bogini Wenus oraz Kleopatry; wnętrze zdobiły też liczne inne posągi, płaskorzeźby i malowidła. Przed świątynią stał konny posąg Cezara, obok umieszczono fontannę. Po pożarze w 80 roku całe Forum Cezara było odbudowywane przez Domicjana, potem przez Trajana, równolegle z budową Forum Trajana; po odrestaurowaniu Forum Cezara zostało ponownie otwarte podczas uroczystości inaugurującej otwarcie Forum Trajana, w 113 roku n.e. Później Forum Cezara i Świątynia Venus Genetrix były jeszcze wielokrotnie odbudowywane, w szczególności przez Dioklecjana po wielkim pożarze w 283 roku. Do naszych czasów ze świątyni zachowały się zaledwie trzy kolumny korynckie z fragmentem belkowania i fryzu.

Drugim chronologicznie forum cesarskim było Forum Augusta (Foro di Augusto), zbudowane na północny wschód od Forum Cezara, prostopadle do niego, odgrodzone wysokim na 33 m murem od rozciągającej się dalej na północny wschód dzielnicy Subura. Najważniejszym elementem forum była świątynia Marsa Mściciela (Tempio di Marte Ultore), której budowę Oktawian August ślubował w 42 roku p.n.e., podczas bitwy pod Filippi, w której, sprzymierzony z Markiem Antoniuszem, ostatecznie pokonał armię republikańską Brutusa i Kasjusza, zabójców Juliusza Cezara, dla którego Oktawian August był siostrzeńcem i adoptowanym testamentem synem. Inauguracja forum, zapewne jeszcze nie w pełni ukończonego, miała miejsce w 2 roku p.n.e. Całe forum zajmowało teren zbliżony do kwadratu o wymiarach 125 x 118 m. Świątynia Marsa Mściciela, zbudowana w porządku korynckim, z głębokim pronaosem i kolumnadą po bokach, stała naprzeciwko wejścia, na wysokim podmium, na planie prostokąta o wymiarach 40 x 30 m. Wewnątrz stały posągi Marsa i Wenus, a na zewnątrz posąg cesarza (na środku forum) oraz ponad 100 innych. Po wybudowaniu Forum Trajana znaczenie Forum Augusta zaczęło spadać, chociaż jeszcze co najmniej do końca IV wieku było wymieniane w dokumentach. W VI wieku zaczęło popadać w ruinę. Do naszych czasów zachowały się pozostałości schodów i cztery korynckie kolumny.

Forum Wespazjana (Foro di Vespasiano), zwane początkowo Świątynią Pokoju (Tempio della Pace) i dopiero w czasach Konstantyna określane nazwą "forum", powstało w pierwszej połowie lat 70. I wieku n.e., dla uczczenia stłumienia powstania żydowskiego z lat 66-73 n.e. i zdobycia Jerozolimy. Zajmowało teren o powierzchni ok. 135 x 100 m, obejmowało m.in. świątynię z dwiema aulami pełniącymi rolę bibliotek, zewnętrzny ołtarz, oraz budynki, w których zapewne eksponowane były m.in. dzieła sztuki przywiezione ze świątyni w Jerozolimie. Na początku III wieku na jednej z wewnętrznych ścian Świątyni Pokoju umieszczono ogromny (18 m szerokości i 13 m wysokości), wygrawerowany na marmurowych płytach plan starożytnego Rzymu, Forma Urbis Severiana, powstały za panowania cesarza Septymiusza Sewera między 203 a 211 rokiem n.e. Ściana, na której wisiał plan Rzymu, należy dziś do kompleksu kościoła św. św. Kosmy i Damiana, o którym mówliśmy wyżej, zaś fragmenty samego planu można zobaczyć w Muzeach Kapitolińskich. Poza tym z Forum Wespazjana do naszych czasów nie przetrwało prawie nic.

Budowę kolejnego forum, znanego jako Forum Nerwy , położonego między Forum Augusta i Forum Wespazjana, na drodze (via dell'Argileto) łączącej Forum Romanum z Suburą, a zarazem łączącego wszystkie wcześniej zbudowane fora (stąd inna nazwa - Foro Transitorio), rozpoczął w latach 85-86 n.e. Domicjan, ukończył w 97 roku Nerwa. Forum miało kształt prostokąta, o wymiarach 120 x 45 m, główną świątynią była świątynia Minerwy (którą Domicjan uważał za swą opiekunkę i otaczał szczególną czcią), zbudowana w porządku korynckim po wschodniej stronie forum. Zachowały się pozostałości kolumnady i fragmenty fryzu.

Na północ od Forum Cezara leży Forum Trajana (Foro di Traiano), najpóźniej zbudowane i największe (zajmujące plac o wymiarach ok. 300 x 185 m) forum cesarskie. Budowę, sfinansowaną przez cesarza Trajana z łupów zdobytych podczas podboju Tracji, ukończono w 113 roku n.e. Głównym architektem był nadworny budowniczy Trajana, Apollodoros z Damaszku. Na środku forum, wyłożonego pmarmurowymi płytami, stał konny pomnik cesarza. Naprzeciwko wejścia (prowadzącego od strony Forum Augusta pod łukiem triumfalnym) stała Bazylika Ulpia, a za nią dwie biblioteki (grecka i łacińska), między którymi wzniesiono kolumnę, poświęconą 18 maja 113 roku n.e. Już po śmierci Trajana jego następca, Hadrian, za budynkami bibliotek zbudował poświęconą deifikowanemu Trajanowi świątynię (sam Trajan nie wzniósł na zbudowanym przez siebie formu, inaczej niż jego poprzednicy, żadnej świątyni). Poza granicami forum, po jego północno-wschodniej stronie, znajdowały się wcześniej wybudowane Hale Targowe Trajana (Mercati di Traiano), 6-piętrowy kompleks handlowo-administracyjno-sądowy, zaprojektowany także przez Apollodorosa z Damaszku.

Marmurowa kolumna Trajana , upamiętniająca zwycięstwo cesarza nad Dakami, bodaj najlepiej zachowany do dziś element Forum Trajana, stoi na cokole, w którego wnętrzu umieszczono prochy cesarza i jego żony, Plotyny. Orzeł, pierwotnie stojący na szczycie kolumny, po śmierci Trajana został zastąpiony, na polecenie Hadriana, posągiem zmarłego cesarza, usuniętym w IV wieku, gdy religią panującą w Rzymie stało się chrześcijaństwo; w końcu XVI wieku na szczycie kolumny postawiono posąg św. Piotra. Kolumna Trajana, wraz z cokołem, ale bez posągu na szczycie, ma wysokość prawie 40 m. Wewnątrz kolumny, mającej prawie 4 metry średnicy, mieści się klatka schodowa prowadząca na platformę widokową na szczycie. Kolumnę zdobi długa na 250 m, płaskorzeźbiona, wznosząca się ku górze wstęga przedstawiająca czyny cesarza podczas prowadzonych przez niego dwu kampanii wojennych przeciwko Dakom (płaską kopię reliefu można zobaczyć w Museo della Civiltà Romana - zob. niżej).

Forum Trajana przetrwało, dłużej niż inne fora cesarskie, do IX wieku. Po trzęsieniu ziemi w 851 roku zaczęło jednak także popadać w ruinę, traktowane w następnych stuleciach, podobnie jak to miało miejsce w odniesieniu do Forum Romanum i innych forów cesarskich, jako źródło materiałów budowlanych. Z Biblioteki Ulpia do naszych czasów zachowały się pozostałości kolumnady, z bibliotek, wejściowego łuku triumfalnego czy posągu cesarza nie zostało prawie nic (częściowo zachowały się natomiast Hale Targowe Trajana, włączone w Średniowieczu w struktury obronne miasta).
Amfiteatr Flawiuszów (łac. Amphitheatrum Flavium), znany wszystkim jako Koloseum (Colosseo), jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej zwiedzanych zabytków Rzymu. Uchodzi za najbardziej spektakularną zachowaną do naszych czasów budowlę starożytnego Rzymu, a także za symbol miasta i całych Włoch. Amfiteatr został wzniesiony w latach 70. I wieku n.e. na wschód od Forum Romanum, na płaskim terenie położonym między Palatynem, Eskwilinem i wzgórzem Celius, co najmniej od II wieku p.n.e. gęsto zamieszkałym, ale prawie całkowicie zniszczonym podczas pożaru Rzymu w 64 roku n.e. i następnie zawłaszczonym przez Nerona i włączonym do Domus Aurea - w miejscu dzisiejszego Koloseum powstało wówczas sztuczne jezioro, otoczone ogrodami, winnicami i polami uprawnymi, należące do posiadłości cesarza. Decyzję o rozebraniu pałacu znienawidzonego przez lud rzymski Nerona, przywróceniu terenu miastu i budowie ogromnej budowli mającej służyć celom publicznym podjął w 72 roku n.e. Wespazjan. Ukończył budowę Tytus: inauguracja amfiteatru, połączona z początkiem pierwszych igrzysk, które trwały 100 dni (podczas tych igrzysk zginęło podobno ok. 2 tys. gladiatorów i 9 tys. zwierząt), miała miejsce w 80 roku.

Nazwa "Koloseum" pochodzi, według większości źrodeł (ale są też inne teorie), od stojącego niegdyś w pobliżu amfiteatru ogromnego, wysokiego na ponad 30 m, wykonanego z pozłacanego brązu posągu Nerona (Colosso di Nerone), stojącego pierwotnie w westybulu Domus Aurea, później, za panowania Flawiuszów, parokrotnie modyfikowanego i przesunięte w nieco inne miejsce w stosunku do pierwotnej lokalizacji. Do naszych czasów zachowały się fundamenty podstawy posągu (między Koloseum a Świątynią Wenus i Romy na wschodnich obrzeżach Forum Romanum); sam posąg nie zachował się, a okoliczności jego zniszczenia nie są znane (pewne jest tylko to to, że był wzmiankowany jeszcze w IV wieku i że przestał istnieć przez 1000 rokiem).

Sam amfiteatr był największy z tych, jakie zbudowano w Starożytności. Szacuje się, że mógł pomieścić 50-80 tys. widzów. Odbywały się tu walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami, rekonstrukcje sławnych bitew, różnego rodzaju spektakle, przez pewien czas także naumachie. Amfiteatr, zbudowany z bloków trawertynu (pochodzących z kamieniołomów w pobliżu Tivoli), miał kształt elipsy o obwodzie 527 m, długości 187,5 m i szerokości 156,5 m, wysokości przekraczającej 50 m (dziś 48,5 m), z wewnetrzną areną o wymiarach 86 x 54 m. Zewnętrzne mury budowli miały cztery piętra - z kolumnami arkad najniższej kondygnacji w porządku toskańskim, drugiej w jońskim, trzeciej w korynckim; czwartą stanowił wysoki fryz z małymi oknami i otworami na koronie, gdzie można było mocować maszty, na których w razie potrzeby rozpinano zasłonę z płótna żaglowego chroniącą widzów przed słońcem lub deszczem. Widownia była podzielona na sektory, które widzowie mogli zajmować stosownie do swej pozycji społecznej, z osobną lożą dla cesarza, konsulów i westalek, osobną dla senatorów, itd. System schodów i poziomych ciągów komunikacyjnych był zaprojektowany tak, by dziesiątki tysiecy widzów mogły szybko zająć i równie szybko opuścić miejsca. W podziemiach, pod areną, znajdowały się różnego rodzaju pomieszczenia techniczne, w tym klatki dla zwierząt, oraz skomplikowany system tuneli, pochylni, zapadni, podnośników, itp., zapewniający sprawną organizację spektakli.

W ciągu wieków swego istnienia amfiteatr wielokrotnie wymagał usuwania skutków różnych większych i mniejszych zniszczeń, spowodowanych najazdami obcych wojsk (np. najazdu Wizygotów w 410 roku) czy trzęsieniami ziemi; fukcjonował jednak aż do VI wieku, a więc do czasów, gdy Cesarstwo Zachodniorzymskie już nie istniało, a religią państwową Rzymu było chrześcijaństwo (choć już wcześniej zakazane zostały m.in. krwawe walki gladiatorów). Później części Koloseum były wykorzystywane jako pomieszczenia mieszkalne, warsztaty, sklepy, kaplice, itp.; na przełomie XI i XII wieku cały amfiteatr, podobnie jak wspomniany wyżej Łuk Tytusa, stał się elementem twierdzy rodziny Frangipani, popierającej papieża w sporze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, później przejętej przez rodzinę Annibaldich. Ostateczny cios spadł na Amfiteatr Flawiuszów w połowie XIV wieku, gdy w wyniku wielkiego trzęsienia ziemi zawaliła się cała zewnętrzna część południowej ściany. Od tego czasu przez kilka następnych stuleci Koloseum było przede wszystkim miejscem masowego pozyskiwania materiałów budowlanych - aż do połowy XVIII wieku, gdy papież Benedykt XVI uznał amfiteatr za miejsce masowego męczeństwa chrześcijan (co zresztą nie było zgodne z prawdą, bowiem miejscem egzekucji chrześcijan był raczej Cyrk Nerona na Watykanie) i zatem za miejsce święte, gdzie od tego czasu do dziś, w każdy Wielki Piątek, odbywa się uroczysta Droga Krzyżowa, której przewodniczy papież. Od XIX wieku prowadzone są na terenie Koloseum prace restauracyjne mające na celu uchronienie jednej z największych atrakcji turystycznych Rzymu przed zawaleniem; co pewien czas pojawiają się nawet pomysły, by zamknąć obiekt dla publiczności. Dopóki jednak taka decyzja nie będzie podjęta, Koloseum będzie z pewnością odwiedzane przez miliony turystów z całego świata (w ostatnich latach, 2014 i 2015, przez ponad 6 milionów osób).

Łuk Konstantyna - to łuk triumfalny zbudowany (być może z wykorzystaniem jakiejś wcześniejszej budowli) w 315 roku przez senat i lud rzymski dla uczczenia cesarza Konstantyna, znanego jako Konstantyn I Wielki, w trzy lata po słynnej bitwie w pobliżu Mostu Mulwijskiego (Ponte Milvio), w której Konstantyn odniósł zwycięstwo nad przeważającymi wojskami Maksencjusza. Bitwa miała miejsce 3 lata wcześniej, 28 października 312 roku. Związana jest z nią przekazywana w różnych wersjach opowieść, którą istotą jest informacja, że przed bitwą Konstantyn ujrzał znak krzyża i napis (w jednej z wersji mówi się, że usłyszał głos) zapewniający go, że pod tym właśnie znakiem zwycięży. Posłuchał, przystąpił do walki ze znakiem krzyża - i zwyciężył. Opowieść ta ma wyjaśniać, dlaczego Konstantyn zakończył politykę prześladowań chrześcijan, wydając (wspólnie z Licyniuszem) w 313 roku edykt mediolański, zapewniający wolność religijną w całym cesarstwie, i dlaczego ostatecznie, pod koniec życia, przeszedł, jako pierwszy cesarz rzymski, na chrześcijaństwo. Łuk Konstantyna, przypominający Łuk Septymiusza Sewera, o którym była mowa wyżej, jest budowlą trójprzelotową, z przelotami rozdzielonymi kolumnami w porządku korynckim, o łącznej szerokości 25,7 m i wysokości 21 m, oraz bogatą dekoracją rzeźbiarską, częściowo pochodzącą z innych, nie zachowanych łuków cesarskich z II wieku, w tym Trajana, Hadriana i Marka Aureliusza.


Palatyn , odwiedzany w ostatnich latach, podobnie jak Koloseum, przez kilka milionów turystów rocznie, jest położony najbardziej centralnie z siedmiu wzgórz Rzymu, na południe od Forum Romanum i forów cesarskich, na południowy zachód od Koloseum . Południowo-zachodnie zbocza wzgórza opadają ku obniżeniu oddzielającemu Palatyn od Awentynu, które niegdyś zajmował najstarszy i najwiekszy cyrk starożytnego Rzymu, Circus Maximus (Circo Massimo). Jak już wspomniano wyżej, Palatyn był miejscem najstarszej osady rzymskiej, Roma quadrata, stanowiącej zalążek miasta. W okresie republiki Palatyn był dzielnicą willi bogatych patrycjuszy i osób pełniących najwyższe urzędy; później wznoszono na Palatynie pałace cesarskie (Oktawian August, Tyberiusz, Neron, cesarze z dynastii flawijskiej, Septymiusz Sewer), których pozostałości zachowały się do naszych czasów.

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego wzgórze straciło swe wcześniejsze znaczenie i służyło różnym celom (m.in. w Średniowieczu było przez pewien czas częścią twierdzy zbudowanej przez jedną z wpływowych w tym czasie rodzin rzymskich). W XVI wieku duża część wzgórza znalazła się w rękach rodu Farnese, której przedstawiciel, kardynał Alessandro Farnese (wnuk papieża Pawła III, noszącego przez wyborem na papieża to samo imię i nazwisko), założył w 1550 roku w północnej części Palatynu, nad Forum Romanum, na terenie zajmowanym w Starożytności przez pałac cesarza Tyberiusza, wspaniałe ogrody, znane jako Orti Farnesani sul Palatino (Orti Farnesani sul Palatino), częściowo zachowane do dziś, w XVIII i XIX wieku często włączane do Grand Tour. W końcu XVIII wieku zaczęto prowadzić na Palatynie prace wykopaliskowe, kontynuowane do dnia dzisiejszego.

W toku tych prac odnaleziono ślady budowli zarówno z najwcześniejszych okresów historii Rzymu, m.in. pozostałości osady i nekropolii z VII-VII wieku p.n.e., odkryte w zachodniej części wzgórza, jak z okresu republikańskiego, m.in. pozostałości położonego blisko północno-zachodniego krańca wzgórza, stosunkowo dobrze zachowanego budynku przedstawianego w wielu źródłach jako rezydencja Liwii, żony Oktawiana Augusta, i w związku z tym zwanego Domem Liwii (Casa di Livia), w rzeczywistości będącego patrycjuszowskim domem z czasów republikańskich, a także dobrze zachowane pozostałości tzw. Casa dei Grifi, odkryte pod Pałacem Domicjana, o którym będzie mowa niżej, oraz z czasów cesarstwa - w tym pozostałości rezydencji Oktawiana Augusta, tzw. Domu Augusta (Casa di Augusto), położonego w pobliżu południowo-zachodniego krańca Palatynu, resztek pałacu Tyberiusza (zajmującego duży teren w północno-zachodniej części Palatynu, na którym później powstały wspomniane przed chwilą ogrody), odsłoniętych do dnia dzisiejszego tylko w niewielkiej części, oraz pozostałości ogromnego kompleksu pałaców cesarskich zwanego Pałacem Domicjana. Mając na zwiedzanie Palatynu i okolic więcej czasu warto też zwrócić uwagę na resztki innych antycznych budowli i infrastruktury, m.in. na ruiny akweduktu Klaudiusza z 52 roku, który doprowadzał wodę na wzgórze, ruiny budowli wzniesionych za czasów cesarza Septymiusza Sewera (najlepiej widoczne z Circo Massimo), pozostałości Scalae Caci, schodów prowadzących na Palatyn od strony Circo Massimo, itp. Rekonstrukcję całego wzgórza palatyńskiego ze wzniesionymi na nim w Starożytności budowlami, a także różne znaleziska (w tym artefakty z okresu przed założeniem Rzymu), na które natrafiono podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na Palatynie, można zobaczyć w interesującym muzeum (Antiquarium del Palatino ), mieszczącym się w zachowanym specjalnie w tym celu budynku należącym kiedyś do zespołu klasztornego zbudowanego w XIX wieku, później, w XX wieku, rozebranego; w muzeum eksponowana jest też kolekcja antycznych rzeźb, posągów i popiersi.

Na Palatyn można wejść z Forum Romanum, prowadzącą w górę drogą zaczynającą się w pobliżu Łuku Tytusa (częściowo wzdłuż starożytnej drogi znanej jako Clivus Palatinus), lub od strony Via San Gregorio (wejście jest zaznaczone markerem ).

Pałac Domicjana , zwany też pałacem Flawiuszów (budowany za panowania dynastii flawijskiej - Wespazjana, Tytusa i Domicjana, w latach 69-96, z wykorzystaniem wcześniej istniejących zabudowań), zajmuje duży teren, położony bliżej południowo-wschodniego zbocza Palatynu, opadającgo w stronę Circus Maximus (skąd zresztą, jak przed chwilą wspomniano, jest najlepszy ogólny widok na pozostałości cesarskiego kompleksu pałacowego, w tym oznaczone markerem rozszerzenie pałacu dobudowane przez panującego w latach 193-211 Septymiusza Sewera). Trzema głównymi częściami zespołu pałacowego były: Domus Flavia, publiczna, reprezentacyjna część oznaczona markerami -, Domus Augastana (nie mylić z Casa di Augusto), część prywatna, oznaczona markerami -, oraz stadion (Stadio Palatino) - markery -.

Główne wejście do pałacu znajdowało się od strony północno-wschodniej. Publiczna część pałacu, Domus Flavia, majwcześniej zbudowana, ozdobiona portykiem, znajdowała się po prawej (licząc od wejścia) stronie kompleksu. Markerem oznaczona jest Aula Regia (30,5 x 38,7 metra), sala tronowa pałacu. Po jej północno-zachodniej stronie znajdowała się niewielka bazylika - pełniąca rolę sali sądowej, zaś po stronie południowo-wschodniej lararium oraz być może też pomieszczenie dla straży (w tym właśnie rejonie odkopano pod pałacem pozostałości wspomnianego wyżej Casa deo Grifi). Marker oznacza perystyl Domus Flavia, a marker - Cenatio Iovis, ogrzewaną podłogowo salę jadalną, będącą być może najpiękniejszym pomieszczeniem pałacu (jak można sądzić z zachowanych jej opisów), z zachowaną częścią marmurowej posadzki oraz ruinami owalnej fonatanny. Markerami oznaczone są dwa persytyle części prywatnej kompleksu, Domus Augustana, a dalej na południowy zachód - dziedziniec, otoczony pomieszczeniami mieszkalnymi. Od południowego zachodu zamykała pałac wielka eksedra , wypełniona niszami z posągami i kolumnami, niewidoczna ze wzgórza (niewidoczna z góry, ale widoczna od strony Circus Maximus). Od strony południowo-wschodniej przylegał do Domus Augustana niewielki prywatny stadion z trybuną , a jeszcze dalej na południowy wschód znajdowała się część kompleksu pałacowego dobudowana przez Septymiusza Sewera, oznaczona markerem .

Awentyn był najbardziej na południe wysuniętym wzgórzem starożytnego Rzymu. Pierwotnie, aż do czasów cesarza Klaudiusza, nie wchodził w skład miasta, mimo że był przynajmniej częściowo otoczony murami; był też początkowo siedzibą plebejuszy, natomiast przyłączony do Rzymu stał się dzielnicą arystokracji, z licznymi rezydencjami, w znacznym stopniu zniszczonymi w 410 roku, podczas najazdu i zdobycia Rzymu przez wizygockie wojska Alaryka.

Awentyn jest oddzielony od Palatynu doliną, która w dzisiejszym Rzymie ciągnie się z północnego zachodu na południowy wschód, mniej więcej od placu Piazza della Bocca della Verità do skrzyżowania zwanego Piazzale Numa Pompilio , na wschód od Term Karakalli . Markerem oznaczone jest miejsce, gdzie znajdował się Circus Maximus (Circo Massimo), najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu, którego początki siegają czasów Tarkwiniusza Starego, czyli VI wieku p.n.e.; później cyrk było wielokrotnie powiększany i przebudowywany, tak że ostatecznie miał wymiary 544 x 129 m, a jego widownia mogła pomieścić, jak się szacuje, 250 tys. widzów. Za Oktawiana Augusta na środku spiny ustawiono egipski obelisk, od XVI wieku stojący na Piazza del Popolo (zob. niżej). Circus Maximus był przede wszystkim miejscem wyścigów rydwanów, odbywały się tu też jednak także inne imprezy. W ciągu stuleci istnienia (ostatnie igrzyska odbyły się tu w VI wieku) był wielokrotnie niszczony (pożary, katastrofy budowlane, itp.) i odbudowywany; do naszych czasów zachowało się tylko miejsce, gdzie obiekt był usytuowany - dziś warte odwiedzenia głównie dla widoków, jakie rozciągają się stąd w kierunku pozostałości zespołu pałacowego na Palatynie.

Markerem oznaczone są pozostałości ogromnych, mogących pomieścić ok. 1500 osób, Term Karakalli, których budowę, zaczętą przez Karakallę, ukończył Aleksander Sewer prawdopodobnie w 216 roku. Termy były użytkowane do VI wieku. Część mozaik, rzeźb i innych artefaktów, odnalezionych podczas prac wykopaliskowych w XVI i XVII wieku, można zobaczyć w muzeach w Neapolu i na Watykanie. Szczególnym zabytkiem na Awentynie jest oznaczona markerem tzw. Piramida Cestiusza, grobowiec w kształcie piramidy z cegieł, pokrytej białym marmurem, który kazał wybudować dla siebie pretor, Gajusz Cestiusz, żyjący w I wieku p.n.e.; w III wieku piramida została włączona w Mury Aureliańskie, w pobliży bramy Porta San Paolo, przy Via Ostiensis (zob. niżej).

Za interesujący zabytek sakralny na Awentynie uchodzi położony niedaleko Tybru, oznaczony markerem kościół Santa Sabina (Basilica di Santa Sabina all'Aventino). Świątynia (kościół tytularny, bazylika mniejsza) jest jednym ze starszych kościołów Rzymu, ufundowanym w V wieku, później kilkakrotnie przebudowywany, w XIII wieku przekazany przez Honoriusza III dominikanom, który dobudowali klasztor. We wnętrzu kościoła zachowały się pewne elementy pierwotnego wyposażenia (m.in. rzeźbione drzwi z drzewa cyprysowego ze scenami biblijnymi, marmurowy fryz nad kolumnami, itp.).

Jednak najbardziej znanym i uchodzącym za największą atrakcję turystyczną rejonu Awentynu jest Piazza della Bocca della Verità i stojący przy tym placu kościół Santa Maria in Cosmedin . Nazwa placu pochodzi od wbudowanego w portyk nad wejściem do kościoła dużego medalionu, (będącego prawdopodobnie starożytną pokrywą ścieku) z płaskorzeźbą twarzy ze szczeliną w miejscu ust; z medalionem związana jest legenda mówiąca, że szczelina zamknie się, jeśli włoży w nią rękę kłamca - stąd nazwa "Usta Prawdy", Bocca della Verità. Sam kościół pochodzi z VI wieku; wysoka romańska dzwonnica uważana jest za jedną z piękniejszych w Rzymie. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. na baldachim nad ołtarzem, tron biskupi, a także na mozaikową posadzkę w stylu arte cosmatesca.

Sam plac leży u stóp południowo-zachodniego krańca Palatynu, gdzie w Starożytności znajdowało się Forum Boarium (rynek wołowy), wokół którego wznosiło się też kilka świątyń, z których zachowały się dwie, pochodzące z II wieku p.n.e.: świątynia Herkulesa Zwycięzcy (Tempio di Ercole Vincitore) i Świątynia Portunusa (Tempio di Portuno), opiekuna portów; przed nimi, naprzeciwko kościoła Santa Maria in Cosmedin znajduje się XVIII-wieczna fontanna zwana Fontana della Bocca della Verità, a po zachodnie stronie placu stoi Łuk Janusa. Markerem oznaczony jest most na Tybrze znany jako Monte Palatino, prowadzący na Zatybrze, a markerem - pozostałości Ponte Rotto (zob. niżej).


W odległości ok. 1,5 km na południowy wschód od Koloseum wznosi się Bazylika św. Jana na Lateranie (Basilica di San Giovanni in Laterano) - katedra papieża jako biskupa Rzymu, najważniejsza z czterech rzymskich bazylik większych i najważniejszy ze wszystkich kościołów katolickich na świecie, Omnium Ecclesiarum Urbis et Orbis Mater et Caput, jak głosi napis na fasadzie. Kościół, wzniesiony w IV wieku przez cesarza Konstantyna I Wielkiego, stoi na placu San Giovanni in Laterano, tuż przy Murach Aureliańskich, w pobliżu Porta San Giovanni , bramy, za którą zaczyna się Via Appia Nuova , a nieco dalej droga krajowa SS7 zwana Via Appia, bowiem pokrywa się przynajmniej częściowo z trasą starożytnej drogi rzymskiej noszącej tę nazwę (zob. niżej).

W I wieku całe wzgórze laterańskie należało do rodu Plauzi Laterani (stąd nazwa "Lateran"), który zbudował tu dużą rezydencję, Domus Laterani. Gdy jeden z przedstawicieli rodu, konsul Lucius Sextius Lateranus, został oskarżony o udział w spisku przeciwko Neronowi, cała posiadłość została skonfiskowana i uznana za majątek cesarski. Po zwycięstwie nad Maksencjuszem we wspomnianej już wyżej bitwie przy Ponte Milvio w 312 roku i przejęciu całej władzy w imperium Konstantyn kazał zniszczyć koszary pretorianów, którzy walczyli po stronie Maksencjusza, i wznieść w tym miejscu kościół chrześcijański, przekazując zarazem wzgórze laterańskie biskupowi Rzymu. Zbudowana w latach 314-318 bazylika, pierwotnie pod wezwaniem Najświętszego Zbawiciela (Santissimo Salvatore), poświęcona w 324 roku przez papieża Sylwestra I, oraz dawna rezydencja Lateranów stały się w ten sposób główną siedzibą papieży i pozostały nią aż do czasów niewoli awiniońskiej.

Wzniesiona przez Konstantyna bazylika przetrwała do IX wieku. W 410 roku została częściowo złupiona i zniszczona podczas najazdu wojsk wizygockich Alaryka, a niedługo potem, w 455 roku - przez Wandali Genzeryka. Odbudowana jeszcze w tym samym stuleciu przez Leona Wielkiego, w VI i VII wieku, podobnie jak cały Rzym, zaczęła podupadać. W VIII wieku została raz jeszcze poddana restauracji, ale w wyniku wielkiego trzęsienia ziemi, jakie dotknęło Rzym w końcu IX wieku, uległa tak poważnym zniszczeniom, że wymagała zakrojonej na dużą skalę odbudowy. Odbudowana już na początku X wieku świątynia została ponownie konsekrowana przez Sergiusza III (drugim patronem kościoła stał się wówczas św. Jan Chrzciciel). W XII roku miała miejsce jeszcze jedna rekonsekracja kościoła, tym razem poświęconemu przez Lucjusza II św. Janowi Ewangeliście (stąd pełna łacińska nazwa bazyliki - Archibasilica Sanctissimi Salvatoris et Sanctorum Iohannes Baptista et Evangelista in Laterano). Po ukończeniu prace nad restauracją świątyni, obejmujących też prace nad wyposażeniem i ozdobieniem wnętrza (w czym m.in. brał udział Giotto), papież Bonifacy VIII ogłosił 22 lutego 1300 roku pierwszy w historii chrześcijaństwa Rok Jubileuszowy. W 1308 roku kościół został poważnie uszkodzony, a ponieważ zdarzyło się to już w czasie trwania niewoli awiniońskiej, nie został odbudowany. Po kolejnym pożarze w 1360 roku świątynia i sąsiadujący kompleks pałacowy były już w tak złym stanie, że gdy Grzegorz XI wrócił z Awinionu do Rzymu w 1377 roku, podjął decyzję o przeniesieniu głównej bazyliki i siedziby papieskiej gdzie indziej (początkowo był to kościół Santa Martia in Trastevere, później Basilica Santa Maria Maggiore, ostatecznie Watykan), co spowodowało, że kościoł na Lateranie, choć został w końcu odbudowany i do dziś pozostaje katedrą papieża, nieco stracił na znaczeniu w stosunku do Bazyliki św. Piotra.

Dzisiejszy kształt bazyliki jest wynikiem przebudowy przeprowadzonej w XVI i XVII wieku. W 1586 roku na polecenie Sykstusa V Domenico Fontana zbudował północną elewację kościoła, w połowie XVII wieku na polecenie Innocentego X Francesco Borromini przebudował wnętrze nadając mu mniej więcej dzisiejszy wygląd, a w 1733 roku została ukończona fasada z głównym wejściem od strony wschodniej, według projektu Allessandra Galilei (modyfikacje miały miejsce także w XIX i XX wieku, m.in. w latach 80. XIX wieku powiększono prezbiterium).

Dla większości turystów, przychodzących na plac San Giovanni in Laterano od strony Koloseum, ulicą Via di San Giovanni in Laterano, pierwszym elementem bazyliki, który widzą, jest wspomniano wyżej dwupiętrowa, wychodząca na północ elewacja boczna, zamykająca prawe ramię transeptu, zaprojektowana w 1586 roku przez Domenico Fontanę, z tzw. Lożą Błogosławieństw (Loggia delle Benedizioni), składająca się na każdej kondygnacji z pięciu arkad (dolna kondygnacja w porządku toskańskim, górna w korynckim) i zwieńczona balustradą z dwiema wieżyczkami, z wnętrzem udekorowanym freskami.

Natomiast wychodząca na wschód, w stronę Porta San Giovanni , dwupoziomowa fasada głównego wejścia do bazyliki została zaprojektowana w XVIII wieku przez Alessandro Galilei i ukończona w 1733 roku. Fasada zwieńczona jest balustradą z 15 figurami, z postacią Chrystusa Zbawiciela w centrum. Wejście do bazyliki prowadzi z przedsionka przykrytego sklepieniem beczkowym zdobionym kasetonami; po lewej stronie znajduje się posąg Konstantyna (pierwotnie stojącego w Termach Konstantyna na Kwirynale), a po prawej stronie - wejście do Watykańskiego Muzeum Historycznego (Museo Storico dello Stato Pontificio). Centralne drzwi wejściowe wykonane z brązu pochodzą z budynku Kurii na Forum Romanum; zostały przeniesione do Bazyliki św. Jana na Lateranie w XVII wieku; skrajne drzwi po prawej stronie to Porta Santa, brama otwierana przez papieża z okazji Roku Jubileuszowego.

Bazylika jest pięcionawowa, z transeptem z przełomu XVI i XVII wieku, nie wychodzącym poza mury boczne kościoła, zaprojektowanym, w takim kształcie, w jakim go widzimy dzisiaj, przez Giacomo della Porta. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. na zdobiony sufit, dzieło Giacomo della Porta, wykonane w XVI wieku, za pontyfikatu Piusa V, i odrestaurowane za pontyfikatu Piusa VI, posadzkę z I połowy XV wieku w stylu arte cosmatesca, posągi apostołów stojące w niszach w filarach bocznych nawy głównej oraz na umieszczone wyżej płaskorzeźby ze scenami biblijnymi. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem stoi gotycki baldachim z XIV wieku, z tabernakulum umieszczonym w jego górnej części (dzieło Arnolfa di Cambio) i relikwiarzami; pod tabernakulum znajduje się otoczony czterema kolumnami ołtarz papieski (odrestaurowany w połowie XIX wieku), a pod nim XV-wieczny grobowiec papieża Marcina V, pierwszego papieża wybranego po okresie niewoli awiniońskiej.



W apsydzie zamykającej nawę główną warto zwrócić uwagę na XIII-wieczną mozaikę, (dzieło Jacopo Torriti i Jacopo da Camerino), pochodząca z wcześniejszej, średniowiecznej bazyliki, oraz na tron papieski. W kaplicach w nawach bocznych znajdują się grobowce papieży i kardynałów (warto zwrócić uwagę m.in. na Cappella Corsini - zaraz za wejściem do kościoła, z lewej strony, kaplicę zaprojektowaną przez Alessandra Gallileiego, z grobowcem Klemensa XII). Freski zdobiące ściany pochodzą z przełomu XV i XVI wieku; za najcenniejszy z nich uchodzi częściowo zachowany fresk Giotta przedstawiający Bonifacego VIII ogłaszającego rok 1300 Rokiem Jubileuszowym (na filarze nawy środkowej prawej). Z lewej skrajnej nawy bocznej można wejść na dziedziniec klasztoru otoczony średniowiecznymi, pochodzącymi z pierwszej połowy XIII wieku, krużgankami w stylu arte cosmatesca. Warto też pamiętać o Museo dello Basilica (wejście z prezbiterium, po prawej stronie), m.in. z cenną kolekcją naczyń liturgicznych.

Transept jest połączony z ośmiobocznym baptysterium, San Giovanni in Fonte al Laterano. Sam budynek powstał prawdopodobnie poprzez adaptację istniejących tu prywatnych term w IV wieku (być może nawet w tym samym czasie, co bazylika) i pierwotnie miał kształt rotundy. Później był wielokrotnie przebudowywany i restaurowany. W V wieku dodano kopułę o średnicy 20 m wspartą na ośmiu kolmnach, atrium od strony południowej oraz trzy kaplice, a w VII wieku jeszcze jedną kaplicę - inauguracja baptysterium miała miejsce w X wieku, w tym samym czasie, co powtórna konsekracja bazyliki. Warto zwrócić uwagę na drzwi i mozaiki z V wieku w kaplicy San Giovanni Battista (zachodniej), mozaikę z V wieku w kaplicy San Giovanni Evangelista (wschodniej), a także na mozaiki i strop z drewna cedrowego w kaplicy San Venanzio.

Od strony północnej do bazyliki przylega Pałac Laterański (Palazzo di Laterano). W tym budynku w 1929 roku zostały podpisane tzw. Traktaty laterańskie, które uregulowały stosunki między państwem włoskim a Stolicą Apostolską, gwarantując m.in. bazylice San Giovanni in Laterano i Pałacowi Laterańskiemu, podobnie jak wielu innych budynków na terenie Rzymu, status eksterytorialności. W pałacu mieszczą się dziś biura oraz reprezentacyjne apartamentu wikariusza Rzymu, czyli zastępcy papieża zajmującego się bieżącym administrowaniem diecezją rzymską. Pałac jest też siedzibą wspomnianego wyżej Watykańskiego Muzeum Historycznego; do 1970 roku gromadzone tu też były zbiory Muzeum Laterańskiego, dziś eksponowane w Muzeach Watykańskich.

Zbudowany na polecenie Sykstusa V przez Domenico Fontanę Pałac Laterański w jego dzisiejszym kształcie, znacznie mniejszy niż pierwszy pałac papieski, pochodzi z XVI wieku. Pozostałości dawnej rezydencji papieskiej Fontana wyburzył, zachowując tylko prywatną kaplicą papieską, którą zamknął w nowym, zaprojektowanym przez siebie budynku stojącym na północ od bazyliki i nowego Pałacu Laterańskiego, po przeciwnej stronie Piazza di Porta San Giovanni; budynek ten na mapach określany jest jako Sancta Sanctorum, albo Scala Santa, albo Chiesa di San Lorenzo in Palatio ad Sancta Sanctorum, itp. Nazwa Sancta Sanctorum, wiązana z zachowaną kaplicą papieską, kaplicą św. Wawrzyńca (San Lorenzo - stąd jedna z wymienionych przed chwilą nazw) pochodzi od napisu "Sancta Sanctorum" na skrzyni, w której przechowwane były niezwykle cenne relikwie ofiarowane przez Leona III. Z kolei Scala Santa - to przywiezione w 326 roku z Jerozolimy przez św. Helenę, matkę Konstantyna, liczące 28 stopni schody z pałacu Poncjusza Piłata, po których Jezus Chrystus miał być prowadzony na sąd. Przez stulecia było to jedno z najważniejszych miejsc odwiedzanych w Rzymie przez pielgrzymów, którzy przybywali tu, by po schodach, pokrytych drewnianą wykładziną, dojść na kolanach do papieskiej kaplicy (do której można wejść także bocznymi klatkami schodowymi, niekoniecznie na kolanach). W ołtarzu kaplicy św. Wawrzyńca przechowywany jest też acheiropoieton, obraz, który, według legendy, zaczął malować św. Łukasz, ale ukończyli aniołowie.

Fontana postawił też na placu San Giovanni in Laterano obelisk (znany dziś jako Obelisco Lateranese), widoczny na jednym z zamieszczonych na tej stronie zdjęć. Obelisk jest oryginalną budowlą egipską, pochodzącą z XV wieku, z Karnaku w Tebach w Egipcie, zbudowaną dla faraona Totmesa III na zlecenie faraona Totmesa IV. Wysoki na ponad 32 m (a łącznie z podstawą i krzyżem na szczycie - ponad 45 m), jest najwyższą konstrukcję tego typu w Rzymie i najwyższym stojącym starożytnym obeliskiem na świecie. Został przywieziony do Rzymu przez Konstancjusza II, syna Konstantyna I Wielkiego, w 357 roku i ustawiony na spinie w Circus Maximus. Odnaleziony w 1587 roku (w częściach), nieco skrócony, stanął w 1588 roku na Piazza di San Giovanni in Laterano, zastępując konny pomnik Marka Aureliusza, przeniesiony na Kapitol.

Rejon Koloseum i plac San Giovanni in Laterano łączy ulica Via di San Giovanni in Laterano . Idąc nią warto zwrócić uwagę na średniowieczną, pochodzącą z końca XI wieku bazylikę San Clemente - (Basilica di San Clemente al Laterano). Pierwszy kościół poświęcony św. Klemensowi (czwartemu, po św. Piotrze, Linusie i Anaklecie, biskupowi Rzymu) powstał tu w IV wieku w wyniku przebudowy prywatnego domu żyjącego w I wieku rzymskiego patrycjusza, który przeszedł na wiarę chrześcijańską (część tego domu, zbudowanego na fundamentach wcześniejszych budynków z czasów republiki, zniszczonych być może podczas wielkiego pożaru w 64 roku, już w I wieku służyła przez pewien czas jako tajny kościoł, a część, prawdopodobnie na przełomie II i III wieku, stanowiła mitreum). Ten pierwszy kościół św. Klemensa został zniszczony pod koniec XI wieku, ale na jego ruinach została zbudowana przez Paschalisa II nowa świątynia, później jeszcze parokrotnie przebudowywana, a w XVII wieku oddana przez Urbana VIII dominikanom wygnanym z Irlandii, po delegalizacji przez Anglików irlandzkiego kościoła katolickiego. W otwartych dla zwiedzających pozostałościach pierwszego, dolnego kościoła zachował się cenny zbiór wczesnośredniowiecznych malowideł ściennych; bogato zdobiona bazylika średniowieczna uchodzi z kolei za jeden z najpiękniejszych kościołów Rzymu.

Na północny wschód od Lateranu, w odległości ok. 900 m od bazyliki św. Jana, wznosi się kolejny ważny kościół, Bazylika św. Krzyża w Jerozolimie (Basilica di Santa Croce in Gerusalemme), jeden z siedmiu tradycyjnych kościołów pielgrzymkowych Rzymu. Pierwotnie była tu prywatna rezydencja matki Konstantyna I, św. Heleny; po jej śmierci część pałacu przekształcono w kaplicę (zbudowaną na ziemi przywiezionej z Jerozolimy - stąd nazwa "in Gerusalemme" ), gdzie miała być przechowywane cenne relikwie, w tym kawałek krzyża Chrystusa (stąd "Santa Croce"). W XII wieku powstała w tym miejscu trójnawowa bazylika, w XVIII wieku przebudowana. We wnętrzu główną atrakcją, zwłaszcza dla pielgrzymów, są wspomniane relkwie przechowywane w jednej z kaplic.

Dla części turystów interesująca może być informacja, że tuż obok kościoła, przy tym samym placu, Piazza Santa Croce in Gerusalemme, znajduje się Muzeum Instrumentów Muzycznych (Museo Nazionale degli Strumenti Musicali), uchodzące za najważniejsze w Europie muzeum tego typu, kolekcjonujące instrumenty muzyczne i ich elementy z okresu od Starożytności do naszych czasów.
Eskwilin leży między wzgórzami Celius i Wiminał, na północny wschód od Koloseum i na północny zachód od Lateranu, skąd w kierunku bazyliki Santa Maria Maggiore , głównej atrakcji turystycznej Eskwilinu, prowadzi Via Merulana . Dziś jest to dzielnica wieloetniczna. W Starożytności Eskwilin początkowo był raczej biednym przedmieściem przyłączonym do miasta dopiero za Oktawiana Augusta; w czasach cesarstwa stał się dzielnicą bogaczy. Część Eskwilinu (w szczególności część dzisiejszego pięknego parku Colle Oppio ) zajmowała prywatna posiadłość Nerona, Domus Aurea, zbudowana w latach 64-68 (markerem oznaczone jest miejsce, także w granicach posiadłości Nerona, gdzie później powstały Termy Trajana). Na Eswilinie były tzw. ogrody Mecenasa - częściowo zrekonstruowane pozostałości jego rezydencji z początków I wieku n.e., Audytorium Mecenasa (Auditorium di Mecenate) zostały odkryte w 1874 roku. Również na Eskwilinie podczas prac wykopaliskowych znaleziono posąg Oktawiana Augusta, słynną Grupę Laokoona, kopię Dyskobola Myrona, i wiele innych dzieł sztuki tej klasy.

Głównym zabytkiem i atrakcją turystyczną Eskwilinu jest jednak Bazylika Santa Maria Maggiore (Basilica di Santa Maria Maggiore), jedna z czterech bazylik papieskich (objęta, podobnie jak Bazylika św. Jana na Lateranie, przywilejem eksterytorialności), stojąca między Piazza del Esquilino i Piazza di Santa Maria Maggiore . Fasada wychodzi na ten drugi plac, na południowy wschód. Na placu stoi kolumna, zachowana jako jedyna z ośmiu kolumn Bazyliki Maksencjusza na Forum Romanum, umieszczona tu w 1614 roku na polecenie Pawła V na postumencie zaprojektowanym przez Carlo Madernę i zwieńczona figurą Marii. Z drugiej strony znajduje się Piazza del Esquilino, na którym w 1587 roku papież Sykstus V kazał umieścić rzymską kopię egipskiego obelisku (będącego niegdyś elementem Mauzoleum Augusta, stojącym po jego zachodniej stronie), odnalezioną kikadziesiąt lat wcześniej.

Kościół został zbudowany za Sykstusa III w pierwszej połowie V wieku. Później był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany - m.in. w 1377 roku na polecenie Grzegorza XI dobudowano wysoką dzwonnicę, a w XVII i XVIII wieku przebudowano prezbiterium i fasadę. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na XII-wieczną posadzkę z porfiru i marmuru w stylu arte cosmatesca, renesansowy sufit, mozaiki z V wieku przedstawiające sceny biblijne, malowidło w z końca XIII wieku w apsydzie, baldachim nad ołarzem głównym, a także kaplice na wysokości ołtarza głównego - kaplicę po prawej stronie z końca XVI wieku zbudowaną według projektu Domenico Fontany, z nagrobkami Sykstusa V i Piusa V, oraz, po lewej stronie, kaplicę z początku XVII wieku, zaprojektowaną przez Flaminio Ponzio, z nagrobkami Pawła V i Klemensa VIII.

Inne godne uwagi kościoły na Eskwilinie to:

• Bazylika św. Piotra w Okowach (Basilica di San Pietro in Vincoli) z V wieku, jeden z pierwszych rzymskich kościołów tytularnych, w którego wnętrzu można zobaczyć m.in. słynny posąg Mojżesza dłuta Michała Anioła,
• kościół Santa Pudenziana , jeden z najstarszych kościołów w Rzymie, pochodzący z końca IV wieku, w którego apsydzie zachowała się mozaika z pierwszej połowy V wieku, oraz
• kościół Santa Prassede z VIII wieku, zbudowany na fundamentach z V wieku, później przebudowany, znany z cennego zespół mozaik w stylu bizantyjskim.

Będąc w tej okolicy warto zajrzeć jeszcze na plac Piazza Vittorio , największy w Rzymie, zbudowany w drugiej połowie XIX wieku, wkrótce po zjednoczeniu Włoch, przez Gaetano Kocha.


Kwirynał leży na północny wschód od Piazza Venezia. Na położonym niedaleko Piazza Venezia placu zwanym Largo Magnanapoli zaczynają się biegnąca na północny wschód Via Nazionale oraz Via Ventiquattro Maggio , biegnąca na północ, w stronę Piazza del Quirinale i Palazzo del Quirinale , siedziby prezydenta Republiki Włoskiej. Za Piazza del Quirinale zaczyna się Via del Quirinale , prowadząca na północny wschód, równolegle do Via Nazionale. Przedłużenie Via del Quirinale, Via Venti Settembre , doprowadza do Piazza di San Bernardo , a potem do Porta Pia i Via Nomentana (zob. niżej), a Via Nazionale - do Piazza della Repubblica .

Zaraz za tym ostatnim placem zaczyna się teren dawnych Term Dioklecjana . W odległości 250 m od Piazza della Repubblica, przed dworcem Statione Termini , leży ogromny plac Piazza del Cinquecento, przy którego zachodnim narożniku stoi gmach Palazzo Massimo , dziś główny budynek Museo Nazionale Romano; z Piazza della Repubblica jest też stosunkowo niedaleko do Piazza del Esquilino i papieskiej Bazyliki Santa Maria Maggiore na Eskwilinie.

Jedną z najważniejszych atrakcji na Kwirynale jest pałac znany jako Pałac Kwirynalski (Palazzo dell Quirinale), będący od 1946 roku oficjalną siedzibą prezydentów Włoch, stojący przy placu noszącym tę samą nazwę - Piazza dell Quirinale . Obelisk na placu (Obelisco Quirinale) – jest, podobnie jak obelisk na Piazza dell'Esquilino, odnalezioną w 1527 roku rzymską kopią egipskiego obelisku, pierwotnie stojącą po wschodniej stronie Mauzoleum Augusta; na Kwirynale został ustawiony na polecenie Piusa VI w 1786 roku. Pałac Kwirynalski został zbudowany w drugiej połowie XVI wieku jako letnia rezydencja papieża Grzegorza XIII; w budowie brali udział m.in. Domenico Fontana (który zaprojektował fasadę) oraz Carlo Maderna (który zaprojektował tzw. wielką kaplicę pałacu). Po zjednoczeniu Włoch pałac pełnił funkcję oficjalnej siedziby królów, a od zniesienia monarchii po drugiej wojnie światowej - prezydentów Republiki Włoskiej. Markerem oznaczone są rozciągające się za pałacem ogrody.

Markerem oznaczny jest z kolei plac zwany Piazza Barberini, z Fontanną Trytona (Fontana del Tritone) Berniniego; stąd na zachód biegnie Via del Tritone , jedna z bardziej znanych ulic handlowych Rzymu, a na północ słynna Via Veneto (znana m.in z filmu Federico Felliniego La Dolce Vita z 1960 roku). Przy placu, od strony południowo-wschodniej, stoi Palazzo Barberini , pałac zbudowany w pierwszej połowie XVII wieku na zlecenie kardynała Maffeo Barbberiniego, późniejszego papieża Urbana VIII, z udziałem takich architektów, jak Carlo Maderna, Gianlorenzo Bernini i Francesco Borromini. W pałacu eksponowana jest część wspaniałych zbiorów Galleria Nazionale d'Arte Antica (m.in. Bernini, Caravaggio, da Cortona, Domenichino, Rafael, Holbein, El Greco, Tintoretto, Tycjan); drugą część można zobaczyć w Palazzo Corsini (zob. niżej).

Inna słynna rzymska galeria dzieł sztuki (prywatna) mieści się w pałacu znanym jako Palazzo Pallavicini-Rospigliosi , położonym w pobliżu Pałacu Kwirynalskiego. Zespół pałacowy powstał (w czym brali udział m.in. Flaminio Ponzio, Carlo Maderno, Giovanni Vasanzio i Guido Reni) na początku XVII wieku, na zleenie Scipione Borghese, na terenie dawnych Term Konstantyna. Za główne atrakcje pałacu uchodzą słynny fresk Guido Reniego z 1614 roku z przedstawieniem bogini Aurory oraz kolekcja malarstwa, rysunku i rzeźby, jedna z największych prywatnych galerii sztuki w Rzymie (m.in. Botticelli, Carracci, da Cortona, Domenichino, Poussin, Lotto i Rubens). Jeszcze inna prywatna kolekcja dzieł sztuki z XV-XVIII wieku (m.in. Tintoretto, Veronese, Caracci, Ghirlandaio, da Cortona i Guercino) jest dostępna dla publiczności w Palazzo Colonna , pałacu pochodzący z XV wieku, przebudowanym w pierwszej połowie XVIII wieku, położonym niedaleko Piazza Venezia.

Zwiedzając Kwirynał warto pamiętać też o kościołach, z których za najbardziej godne uwagi uchodzą:

• barokowy kościół Sant'Andrea al Quirinale , zaprojektowany przez Berniniego dla kardynała Camillo Pamphili, bratanka papieża Innocentego X, oraz
• zaprojektowany przez Borrominiego kościół San Carlo alle Quattro Fontane (zwany też kościołem San Carlino), położony w pobliżu charakterystycznego skrzyżowania zwanego Incrocio delle Quattro Fontane (stąd nazwa kościoła), z czterema fontannami na narożnikach budynków, zbudowanego na zamówienie Sykstusa V w końcu XVI wieku.

Piazza delle Repubblica leży nieco dalej, na Wiminale, na północny wschód od Kwirynału, w rione Castro Pretorio, na końcu ulicy Via Nazionale, niedaleko głównego dworca kolejowego Rzymu, Stazione Termini. Zaprojektowany przez Gaetano Kocha plac, otoczony monumentalnymi gmachami zbudowanymi w końcu XIX wieku, nie jest szczególną atrakcją turystyczną (choć może być interesujący dla osób poszukujących tanich hoteli i lokali gastronomicznych).

Ważną atrakcją turystyczną w pobliżu Piazza della Repubblica są natomiast pozostałości Term Dioklecjana (Terme di Diocleziano), ogromnego (mogącego pomieścić ok. 3 tys. osób) zespołu term zbudowanego na przełomie III i IV wieku. Część zabudowań należących do kompleksu Term Dioklecjana została wykorzystana przy budowie Bazyliki Matki Bożej Anielskiej (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri), wzniesionej na początku drugiej połowy XVI wieku na podstawie projektu Michała Anioła.

Część Term Dioklecjana (XVI-wieczne krużganki zbudowane według projektu Michała Anioła z wykorzystaniem ruin danych term) zajmuje Muzeum Narodowe w Rzymie (Museo Nazionale Romano), muzeum zbudowane w latach 80. XIX wieku, otwarte dla publiczności w 1890 roku. Drugi (dziś uważany za główny) oddział muzeum, z jedną z największych kolekcji sztuki klasycznej w skali światowej, mieści się w Palazzo Massimo ; trzeci w Crypta Balbi (zob. niżej), czwarty w Palazzo Altemps (zob. niżej).

Niedaleko Piazza della Repubblica, przy Piazza San Bernardo , wznosi się barokowy kościół Matki Bożej Zwycięskiej w Rzymie (Santa Maria della Vittoria), w którego wnętrzu warto zwrócić uwagę na słynną grupę rzeźbiarską Transverberazione di santa Teresa d'Avila dłuta Berniniego.
Ulica Via del Corso biegnie mniej więcej południkowo, od Piazza Venezia do Piazza del Popolo . W części południowej ulica stanowi granicę między dzielnicami (rioni) Pigna po stronie zachodniej i Trevi po stronie wschodniej, dalej prowadzi przez rione Colonna, wreszcie w części północnej - przez rioneCampo Marzio. W Campo Marzio leży cały tzw. Trójząb (Tridente) - powstały podczas przebudowy miasta w wiekach XVI i XVII obszar wyznaczony przez trzy proste ulice, prowadzące od Piazza del Popolo na południowy zachód, południe i południowy wschód - Via di Ripetta , biegnąca środkiem Via del Corso, kończąca się na Piazza Venezia , oraz Via del Babuino , kończąca się na Piazza Spagna . Ulice te miały ułatwić ruch od głównej północnej bramy miejskiej, Porta del Popolo do trzech kościołów: Bazyliki św. Piotra na Watykanie, Bazyliki św. Jana na Lateranie i Bazyliki Santa Maria Maggiore. Dziś ulice te, wraz z kilkoma poprzecznymi (w tym zwłaszcza Via dei Condotti ) - to główne ulice handlowe Rzymu, z licznymi sklepami, butikami, galeriami, antykwariatami, itp. Zarazem cała dzielnica jest bogata w zabytki i atrakcje turystyczne, z których do najsłynniejszych należą bodaj Panteon w rione Pigna, Fontanna di Trevi w rioneTrevi i Plac Hiszpański w rione Campo Marzio.

Inne interesujące miejsca w tych dzielnicach w pobliżu Via del Corso - to m.in. Palazzo Doria Pamphili z jedną z najsłynniejszych rzymskich galerii sztuki, kościoły Sant'Ignazio di Loyola a Campo Marzio i Santa Maria Sopra Minerva (między Via del Corso a Panteonem), otoczenie placów Piazza Colonna i Piazza Montecitorio , pochodzace z czasów starożytnych Mauzoleum Augusta i Ara Pacis Augustae , wreszcie otoczenie samego placu Piazza del Popolo (zob. niżej). Aby dojść z Via del Corso do któregokolwiek z wymienionych wyżej miejsc, wystarczy kilka minut spaceru. Z Piazza del Popolo niedaleko jest też do Villa Borghese, parku publicznego z kilkoma ważnymi galeriami sztuki zob. niżej).

Markerem oznaczony jest Panteon, jeden z najbardziej znanych i najważniejszych zabytków Rzymu, odwiedzany każdego roku przez miliony turystów. Stoi w rione Pigna, w południowej części placu Piazza della Rotonda . Na placu warto zwrócić uwagę na niewysoki (nieco ponad 6 m) oryginalny egipski obelisk (tzw. Obelisco Macuteo), pierwotnie wzniesiony przez jedną ze świątyń w Heliopolis, przywieziony do Rzymu w Starożytności, przenoszony później parokrotnie z miejsca na miejsce, ustatecznie ustawiony przed Panteonem na polecenie papieża Klemensa XI w 1711 roku.

Nazwa "Panteon", wywodzona od greckiego słowa Πάνθειον, ma według większości źródeł oznaczać, że chodziło o świątynię poświęconą "wszystkim bogom" (choć nie wszyscy zgadzają się z tą interpretacją). Okrągła budowla, która przetrwała do naszych czasów, została zbudowana w miejscu, gdzie wcześniej, w centrum Pola Marsowego, wznosiła się prostokątna świątynia ufundowana za panowania Oktawiana Augusta przez Marka Agryppę. Ta pierwsza budowla, częściowo zniszczona w pożarze w 80 roku, odbudowana przez Domicjana, w 110 roku ponownie zniszczona, została w latach 30. II wieku na polecnie Hadriana zbudowana na nowo, tym razem w kształcie okręgu, choć pozostawiono zachowany oryginalny, prostokątny trzyrzędowy portyk z kolumnadą i napisem fundacyjnym na belkowaniu frontonu. Świątynia, przykryta ogromną betonową kopułą o średnicy wewnętrznej przekraczającej 43 metry, z otworem (oculus) pozwalającym na dostęp światła, do dziś pozostaje największą kopułową budowlą na świecie, a przyjęte przez starożytnych budowniczych proporcje (wysokość kopuły równa jej średnicy wewnętrznej) uważane są do dziś za modelowe.

W IV wieku Panteon zamknięto. Na początku VII wieku cesarz bizantyński Fokas przekazał częściowo zniszczony budynek papieżowi Bonifacemu IV, a ten polecił przekształcenie starożytnej świątyni w kościół, dzięki czemu przetrwała ona do naszych czasów w stosunkowo dobrym stanie, w odróżnieniu od wielu innych budowli starożytnego Rzymu, wykorzystywanych, zwłaszcza we wczesnym Średniowieczu, jako magazyny materiałów budowlanych. Panteon także ucierpiał, np. pokrycie dachu z brązu zostało wywiezione do Konstantynopola po wizycie cesarza Konstansa w Rzymie w 663 roku, rozgrabiono część marmurowej elewacji i część zdobiących ją rzeźb, w XVII wieku Urban VIII kazał przetopić brązowe płyty zdobiące belkowanie, by użyć ich przy innych budowach, itp.; w sumie jednak budowla przetrwała. Od czasów Renesansu Panteon jest miejscem pochówku wybitnych osób - jako kaplice grobowe wykorzystywane są wnęki w ścianie podpierającej kopułę; pochowani są tu m.in. Rafael, kompozytor Arcangelo Corelli, inni artyści, a także król Vittorio Emanuele II i jego syn Umberto I, dwaj pierwsi królowie zjednoczonych Włoch.

Oznaczony na mapce poniżej markerem Palazzo Doria Pamphili - to ogromny gmach zajmujący duży teren przy Via del Corso, którego początki sięgają XV wieku. Później, stopniowo rozbudowywany, przechodził z rąk do rąk, by wreszcie w XVII wieku znaleźć się w rękach rodziny Pamphili (stosowane są dwie pisownie, Pamphili i Pamphilj), po czym został rozbudowany raz jeszcze, przez Carlo Madernę. Pałac jest jedną z największych prywatnych rezydencji w Rzymie, a także siedzibą jednej z największych w Rzymie i jednej z najważniejszych prywatnych kolekcji dzieł sztuki (malarstwo, rzeźba, wyposażenie wnętrz, itp.). Za najwybitniejsze dzieło galerii uchodzi portret papieża Innocentego X (Giovanni Battista Pamphilj) pędzla Velasqueza namalowany w Rzymie w 1650 roku; prezentowane są też obrazy Tycjana, Caravaggia, Rafaela, Domenichino, Guercino, Memlinga, i innych artystów tej klasy, oraz wspaniała kolekcja rzeźb (m.in. Berniniego, Algardiego, i in.).

Między Palazzo Doria Pamphili a Panteonem stoją dwa ważne rzymskie kościoły: Sant Ignacio (Chiesa di Sant'Ignazio di Loyola a Campo Marzio) oraz Bazylika Santa Maria Sopra Minerva .

Pierwszy z wymienionych kościołów początkowo funkcjonował jako kościół kolegium jezuitów (Collegio Romano), otwartego w 1551 roku. Powstał w pierwszej połowie XVII wieku (w stylu nawiązującym do zbudowanego pół wieku wcześniej kościoła Il Gesù, o którym była mowa wyżej) według planów Orazia Grassiego, z fasadą z drugiej połowy XVII wieku zaprojektowaną przez Alessandro Algardiego; konsekrowany w 1722 roku. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. na słynny iluzjonistyczny fresk Andrei Pozza na sklepieniu nawy głównej Apoteoza św. Ignacego, a także na kaplice boczne (w szczególności na jedną z nich w prawym ramieniu transpetu, z ołtarzem św. Ludwika Gonzagi, autorstwa Pierre'a Legrosa). Z kolei bazylika Santa Maria sopra Minerva jest dziś główną świątynią dominikanów w Rzymie. Stoi na placu Piazza della Minerva (którego nazwa pochodzi od dawnej świątyni Minerwy z czasów Domicjana), na którym na grzbiecie słonia z drugiej połowy XVII wieku dłuta Ercole Ferraty stoi niewysoki (ok 4,5 m) egipski obelisk sprowadzony do Rzymu przez Dioklecjana. Sam kościół, wzniesiony w latach 1280-1370, jest gotycki, z renesansową fasadą z XV wieku; przekazany przez Aleksandra IV, wraz z sąsiadującym klasztorem, dominikanom, w XVII wieku był siedzibą Inkwizycji. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in. na (prawdopodobnie niedokończoną) rzeźbę Cristo della Minerva Michała Anioła z 1521 roku, XV-wieczny cykl fresków Filippino Lippiego, rzeźby Berniniego, a także grobowce, w tym św. Katarzyny ze Sieny, Fra Angelico, oraz papieży z rodu Medicich (m.in. Leona X i Klemensa VII).

Markerem na mapkach powyżej i poniżej oznaczony jest prostokątny plac Piazza Colonna, położony w centrum rione Colonna, kilka minut spaceru na północ od kościoła Sant'Ignacio. Na środku placu stoi marmurowa kolumna (stąd nazwa) wzniesiona w końcu II wieku n.e. na cześć Marka Aureliusza, ktorej trzon oplatają, podobnie jak to ma miejsce w przypadku kolumny Trajana, płaskorzeźby opisujące czyny cesarza podczas prowadzonych za jego panowania wojen. W 1589 posąg cesarza na szczycie kolumny został na polecenie Sykstusa V zastąpiony brązowym posągiem św. Pawła. Północną pierzeję placu zajmuje Palazzo Chigi , pałac, ktorego budowę rozpoczęto w 1562 roku według projektu Giacoma della Porta, a ukończono w 1630. W 1659 Aleksander VII z rodu Chigi kupił pałac dla swojej rodziny; później budynek stał się własnością państwa - po pierwszej wojnie był siedzibą włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, potem siedzibą faszystowskiego rządu, obecnie jest siedzibą premiera. Stojąca na placu fontanna, dzieło Giacoma della Porta, zamówiona przez Grzegorza VIII, w XIX została przebudowana. Na zachód od Piazza Colonna leży Piazza Montecitorio , gdzie stoi wysoki na prawie 22 metry oryginalny egipski przywieziony do Rzymu przez Oktawiana Augusta, umieszczony tu na polecenie Piusa VI w 1792 roku. Przy placu wznosi się XVII-wieczny pałac Palazzo Montecitorio (rozbudowany w XX wieku), od 1870 roku siedziba izba niższej parlamentu włoskiego).

Oba place, Piazza Colonna i Piazza Montecitorio, leżą po zachodniej stronie Via del Corso. Niedaleko, ale po przeciwnej stronie Via del Corso, w rione Trevi, znajduje się przyciągająca tłumy turystów słynna barokowa fontanna di Trevi (Fontana di Trevi). Fontanna stoi w miejscu, gdzie kończył się akwedukt Aqua Virgo zbudowany w 19 r. p.n.e. przez Marka Agryppę. Później była tu XV-wieczna fontanna zaprojektowana przez Leona Battiste Albertiego. Obecna fontanna powstała w drugiej połowie XVIII wieku według projektu Niccolo Salviego. W odróżnieniu od większości rzymskich fontann fontanna di Trevi jest elementem fasady budynku, Palazzo Poli; ma 20 m szerokości (całośc fasady ma 45 metrów) i 26 metrów wysokości. Centrum fontanny zajmuje rzeźba Neptuna i dwóch trytonów, jednego symbolizującego morze spokojne, drugiego - symbolizującego sztorm. Cztery statuy na balustradzie symbolizują cztery pory roku, a kobiece postaci w sąsiednich niszach są alegoriami Zdrowia (po stronie prawej) i Obfitości (po stronie lewej).

Jeśli chodzi o Trójząb (Tridente), rejon północnego odcinka Via del Corso, na północny zachód od osi wyznaczonej przez Via dei Condotti , to - poza wspomnianymi już ulicami handlowymi - Via di Ripetta , Via del Corso , Via del Babuino , czy Via dei Condotti - najważniejszymi atrakcjami turystycznymi są: na wschód od Via del Corso tzw. Plac Hiszpański (gdzie zbiegają się Via del Babuino i Via dei Condotti), oznaczony na mapce poniżej markerem , a na zachód od Via del Corso - Mauzoleum Augusta i Ara Pacis ; godny uwagi jest też sam plac Piazza del Popolo i jego najbliższe otoczenie.

Nazwa podłużnego Placu Hiszpańskiego (Piazza di Spagna), pochodzi od Palazzo Spagna, XVII-wiecznego budynku zbudowanego jako rezydencja ambasady Hiszpanii przy Stolicy Apostolskiej. Pałac stoi przy południowo-zachodnim krańcu placu, naprzeciwko połączonego z Placem Hiszpańskim Piazza Mignanelli . Najbardziej znanym elementem placu są rokokowe Schody Hiszpańskie (Scalinata di Trinità dei Monti), zaprojektowane przez Alessandro Specchiego i Francesco De Sanctisa, zbudowane w pierwszej połowie lat 20. XVIII wieku, otwarte przez papieża Benedykta XIII, prowadzące z placu do XVI-wiecznego, zaprojektowanego przez Carlo Madernę kościoła św. Trójcy (Santissima Trinità dei Monti). Wspomniany kościół, ufundowany w końcu XV wieku przez króla Francji Karola VIII, był budowany przez cały wiek XVI (fasadę projektował Domenico Fontana); uszkodzony w czasie Rewolucji, został odnowiony w 1816 roku. Pozostaje własnością rządu francuskiego. Przed kościołem stoi wysoka na prawie 14 metrów rzymska kopia obelisku egipskiego, pochodząca z czasów wczesnego cesarstwa, zwana Obelisco Sallustiano i stojąca pierwotnie w tzw. ogrodach Sallusta (Horti Sallustiani). Schody Hiszpańskie należą do miejsc najczęściej odwiedzanych przez turystów w Rzymie - wiosną zdobi je kwiatowa dekoracja, odbywają się tu też pokazy mody i inne imprezy.

Na Placu Hiszpańskim, u stóp schodów, znajduje się słynna barokowa fontanna, zwana Fontana della Barcaccia, wykonana w 1623 roku przez Pietro Berniniego, ojca Gianlorenzo Berniniego. Warto także, zwiedzając ten rejon, zwrócić uwagę na dom, w którym mieszkał i zmarł w 1821 roku angielski poeta John Keats (dziś muzeum), a także na stojący w pobliżu południowego krańca placu budynek, znany jako Palazzo di Propaganda Fide, w którym mieści się powstała w 1626 roku papieska instytucja szkoląca katolickich misjonarzy. Przed tym budynkiem stoi kolumna, wzniesiona na polecenie papieża Piusa IX w 1857 roku, w trzy lata po ogłoszeniu w Kościele katolickim dogmatu o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny. Od 1953 roku, w dniu 8 grudnia, organizowana jest tu uroczystość, której przewodniczy papież i która przyciąga wielu wiernych i turystów.

Markerem oznaczony jest kompleks architektoniczny znany jako Villa Medici, z przyległym ogrodem, sąsiadujący z Villa Borghese (zob. niżej). W Starożytności rozciągały się tu ogrody Lukullusa; w 1576 roku kompleks zakupił kardynał Ferdinando de' Medici (stąd nazwa). Obecnie jest własnością państwa francuskiego. Manierystyczny budynek Villa Medici jest od 1803 roku siedzibą Akademii Francuskiej w Rzymie, założonej w 1666, w celu umożliwienia utalentowanym artystom kształcenie się w Rzymie.

Markerem oznaczone jest położone na zachód od Via del Corso Mauzoleum Augusta, zbudowane na Polu Marsowym w latach 20. I wieku p.n.e. przez Oktawiana Augusta jako miejsce pochówku dla niego i jego rodziny. Mauzoleum było okrągła budowlą o średnicy 87 metrów, z pomnikiem cesarza na szczycie. Po obu stronach wejścia stały rzymskie kopie obelisków egipskich, z których jeden został w czasach nowożytnych przeniesiony na na Piazza dell'Esquilino, a drugi na Piazza del Quirinale. W Średniowieczu budowla znalazła się w rękach rodziny Colonna, która przekształciła ją w twierdzę, później rozebraną. W 1936 roku odrestaurowano to, co pozostało. W pobliżu, między Mauzoleum Augusta i Tybrem, we współczesnym, specjalnie w tym celu zaprojektowanym budynku jest przechowywany tzw. Ołtarz Pokoju, Ara Pacis Augustae , odrestaurowany monumentalny ołtarz wzniesiony w końcu I wieku p.n.e. z okazji zakończenia długotrwałych wojen. Ołtarz, odrestaurowany i udostępniony publiczności w XX wieku, uchodzi za jedno z najwybitniejszych dzieł sztuki starożytnego Rzymu.

Piazza del Popolo jest jednym z najbardziej znanych placów w północnej części Rzymu - nazwa placu pochodzi podobno od topoli (łac. populus), które rosły w tym miejscu w czasach starożytnych. W czasach cesarstwa rzymskiego plac znajdował się przy północnej bramie Murów Aureliana zwanej w starożytności Porta Flaminia, dziś Porta del Popolo . Na środku placu stoi oryginalny egipski obelisk (Obelisco Flaminio, Obelisco Popolo), jeden z najwyższych w Rzymie (ok. 36 metrów, licząc z podstawą), sprowadzony z Helipolis przez Oktawiana Augusta w 10 roku p.n.e. i pierwotnie ustawiony w Circus Maximus, odnaleziony w drugiej połowie XVI wieku i ustawiony na Piazza del Popolo na polecenie Sykstusa V w 1589 roku. W pierwszej połowie XIX wieku przy podstawie obelisku zostały małe fontanny z rzeźbami lwów, autorstwa Giuseppe Valadiera, który w latach 1811-1822 całkowicie przebudował plac, w neoklasycystycznym stylu, wykorzystując część istniejących wcześniej budowli i wyburzając inne; po wschodniej i zachodniej stronie placu znajdują się jeszcze dwie inne fontanny - Fontana del Nettuno od zachodu i Fontana della Dea di Roma od wschodu, zaprojektowane przez Giovanni Ceccariniego. Od strony północnej, w pobliżu Porta del Popolo , stoi kościół Santa Maria del Popolo . Świątynia była jedną z pierwszych renesansowych budowli w Rzymie. Została zbudowana w latach 1472-1477 na polecenie Sykstusa VII, później przebudowana, w XVI wieku przez Bramantego, w XVII wieku przez Berniniego. We wnętrzu warto zwrócić uwagę m.in.na kaplicę rodową Sykstusa IV z freskiem Pinturicchia, kaplicę Cersai z dziełami Caravaggia i Carracciego, oraz na kaplicę Chigi, zaprojektowaną na początku XVI wieku przez Rafaela, z XVII-wiecznymi rzeźbami Berniniego. Po przeciwnej stronie placu zaczynają się biegnące na południe wspomniane już wcześniej Via di Ripetta (otwarta przez Leona X w 1518 jako Via Leonina), Via del Corso (w starożytności Via Lata) i Via del Babuino (otwarta w 1525 roku jako Via Paolina). Między tymi ulicami stoją dwa kościoły zbudowane w drugiej połowie XVII wieku, Santa Maria dei Miracoli oraz Santa Maria in Montesanto, zaprojektowane tak, by od strony placu wyglądały na bliźniacze, choć w rzeczywistości nie są identyczne. Budowę obu kościołów rozpoczął Carlo Rainaldi; budowę pierwszego ukończył Bernini, drugiego - Carlo Fontana.

Na północny wschód od Piazza del Popolo, na zboczach wzgórza Pincio, znajdują się tereny Villa Borghese (zob. niżej), zaś na północ od Piazza del Popolo zaczyna się Via Flaminia. Obecny wygląd bramie nadał Bernini na polecenie Aleksandra VII w 1655 roku, gdy oczekiwano przybycia do Rzymu królowej Szwecji, Krystyny, po jej przejściu na katolicyzm i abdykacji. Markerem oznaczony jest położony ok. 3 km na północ od Piazza del Popolo most, Ponte Milvio, jeden z najstarszych w Rzymie, istniejący już w II wieku p.n.e., później wielokrotnie odnawiany i powiększany, w pobliżu którego rozegrana została wspominana tu już parokrotnie bitwa, w której Konstantyn pokonał w 312 roku Maksencjusza.
Ulica Corso Vittorio Emanuele II , zwana krócej Corso Vittorio, jest główną rzymską arterią łączącą rejon Piazza Venezia z Watykanem. Zaczyna się przy Piazza del Gesù i stąd biegnie na północny zachód w kierunku Tybru i mostu Ponte Vittorio Emanuele II . Mniej więcej równolegle do początkowego (licząc od wschodu) odcinka Corso Vittorio Emanuele II, biegnie ze wschodu na zachód ulica Via delle Bothege Oscure , między dzielnicami Pigna (na północ od niej) i Sant'Angelo (na południe). Nazwa ulicy bierze się od licznych sklepików i warsztatów rzemieślniczych funkcjonujących tu w Średniowieczu poniżej poziomu ulicy (oscure - ciemny) w ruinach Teatro di Balbo, jednego z trzech teatrów starożytnego Rzymu, zbudowanego przez Lucio Cornelio Balbo (stąd nazwa teatru) na Polu Marsowym w 13 roku p.n.e. W budynkach stojących w miejscu, gdzie w starożytności znajdowała się Crypta Balbi , arkadowy dziedziniec na zapleczu teatru (porticus post scaenam), mieści się dziś jeden z oddziałów Museo Nazionale Romano (zob. wyżej), skoncentrowany na archeologii miejskiej. Nieco dalej na zachód, między Via Florida, ulicą będącą przedłużeniem Via delle Bothege Oscure, a Corso Vittorio Emanuele II, znajduje się Largo di Torre Argentina (nazwa pochodzi od nazwy wieży, Torre Argentina, a nazwa wieży - od łacińskiej nazwy Strasburga, Argentoratum). W latach 20. XX wieku odkryto tu pozostałości kilku świątyń z czasów republiki (stąd w wielu przewodnikach mówi się o "okręgu świątynnym Largo Argentina"), widocznych poniżej poziomu ulicy; świątynie, z których najstarsza powstała w III lub nawet w IV wieku p.n.e., w I wieku p.n.e. zostały włączone do nie zachowanego do dzisiaj dużego kompleksu zbudowanego w 55 roku p.n.e. przez Pompejusza Wielkiego, znanego jako Teatr Pompejusza (Teatro di Pompeo), w którego portyku w 44 roku p.n.e. został zamordowany Juliusz Cezar. Dla miłośników opery interesująca może być informacja, że przy Largo di Torre Argentina stoi oznaczony markerem XVIII-wieczny budynek opery, pamiętający premiery wielu znanych oper.

Na południe od Via delle Bothege Oscure, między nią a Tybrem, znajdowała się niegdyś dzielnica żydowska, Ghetto di Roma, utworzona w rione Sant'Angelo w 1555 roku na mocy bulli papieskiej Pawła IV i pozostająca (z krótkimi przerwami) pod kontrolą papieską aż do 1870 roku, gdy Państwo Kościelne zostało włączone do zjednoczonego Królestwa Włoch. Pod koniec lat 90. XIX wieku mury getta zostały zburzone, a sama dzielnica - prawie całkowicie zniszczona. O jej istnieniu przypomina Wielka Synagoga , zbudowana w latach 1901-1904 w stylu eklektycznym, według projektu architektów Vincenza Costy oraz Osvalda Armanniego.

Oznaczona markerem wyspa, Isola Tiberina (jedyna wyspa na rzymskim odcinku rzeki), nie ma większego znaczenia turystycznego. W Starożytności zbudowano tu kilka świątyń, w tym świątynię Eskulapa, dziś większość wyspy zajmuje zbudowany w XVI wieku szpital bonifratrów (Fratelli di San Giovanni di Dio, Ospedale Fatebenefratelli), znajdują się tu także dwa kościoły i średniowieczny kompleks z wieżą rodziny Gaetanich, z której wywodził się papież Bonifacy VIII. Warto natomiast zwrócić uwagę na mosty. Z rione Sant'Angelo prowadzi na wyspę dwuprzęsłowy Ponte Fabricio , jedyny starożytny (zbudowany w 62 roku p.n.e.) most w Rzymie, który w całości przetrwał do naszych czasów. Na Zatybrze (zob. niżej) prowadzi Ponte Cestio , trzyprzęsłowy most z 48 roku p.n.e., z którego oryginalnej konstrukcji zachowały się tylko fragmenty. Markerem oznaczone są resztki (łuk wsparty na dwóch filarach) najstarszego kamiennego mostu na Tybrze, Ponte Emilio, z pierwszej połowy II wieku p.n.e., dziś zwany Ponte Rotto, a markerem - Ponte Palatino, most łączący Lungotevere Ripa na Zatybrzu z Lungotevere Aventino w rejonie Forum Boarium, z końcu XIX wieku.

Markerem oznaczony jest położony na południe od Corso Vittorio Emanuele II plac znany jako Campo de' Fiori, popularne miejsce spotkań. Nazwa "Campo de' Fiori" pochodzi stąd, że aż do wieków średnich miejsce to pozostawało niezabudowane i zachowało charakter łąki (mimo że w pobliżu wznosiły się twierdze Orsinich); gdy plac w połowie XV wieku został wybrukowany, stał się popularnym miejscem targowym, a w jego otoczeniu zaczęły powstawać zajazdy, sklepy, itp. Plac był także miejscem egzekucji - tu 17 lutego 1600 roku został spalony na stosie Giordano Bruno, o czym przypomina pomnik, ustawiony na placu w 1887 roku, dłuta Ettore Ferrariego. W XIX wieku plac powiększono, a od roku 1869 do dzisiaj działa tu targ z warzywami i kwiatami; w nocy plac jest miejscem popularnym wśród młodzieży z całego miasta i turystów, nie zawsze bezpiecznym.

Zwiedzając okolice Campo de' Fiori warto pamiętać o kilku ważnych zabytkach stojących w pobliżu placu zabytkach. Jednym z nich jest Palazzo della Cancelleria , pałac zbudowany na przełomie XV i XVI wieku przez Donato Bramantego dla kardynała Raffaele Riario, uważany za jedną z pierwszych renesansowych budowli w Rzymie (pałac jest dziś siedzibą kancelarii papieskiej, mającej przywilej eksterytorialności). Drugim godnym uwagi zabytkiem jest Palazzo Farnese , jeden z najważniejszych przykładów architektury Renesansu w Rzymie, zbudowanym dla kardynała Alessandro Farnese. Gdy Alessandro Farnese został papieżem, przybierając imię Pawła III, pałac został powiększony i przebudowany, w czym mieli udział m.in. Michał Anioł i Giacomo della Porta. Dziś pałac, będący od 1936 roku własnością państwa włoskiego, jest siedzibą ambasady Francji. Trzecim z interesujących zabytków w pobliżu Campo de' Fiori jest Palazzo Spada . Pałac został zbudowany w 1540 roku. W latach 30. XVII wieku znalazł się w rękach kardynała Bernardino Spada i na zlecenie kardynała powiększony i przebudowany przez Borrominiego - jednym z najbardziej znanych elementów tej przebudowy jest zaprojektowany przez Borrominiego słynny perspektywiczny korytarz (tak skonstruowany, że wydaje się czterokrotnie dłuższy, niż jest w rzeczywistości). Palazzo Spada słynie też z jednej z najwspanialszych prywatnych galerii sztuki (Tycjan, Guercino, Rubens, Dürer, Caravaggio, i in.).

Na północ od Corso Vittorio Emanuele II, na terenie dawnego Pola Marsowego, leży inny słynny plac, Piazza Navona , uważany za najpiękniejszy barokowy plac Rzymu i za jeden z najbardziej charakterystycznych placów miasta.

W Starożytności znajdował się w tym miejscu stadion, zbudowany w I wieku n.e. przez Domicjana (resztki trybun zachowały się w piwnicach zabudowań północnej części placu). Organizowane tu były zawody w typie greckim (ἀγών - sing. agon, plur. agones) - skąd pochodzą nazwy obelisku (Obelisco Agonale), kościoła (Sant'Agnese in Agone), a także samego placu (zniekształcone in agone). W IV wieku po wizycie Konstancjusza II w Rzymie marmurowe wyposażenie stadionu zostało wywiezione do Konstantynopola, a w V wieku stadion przestał w ogóle funkcjonować. Od XV wieku na Piazza Navona był targ, przeniesiony na polecenie Sykstusa IV z Kapitolu i działający aż do drugiej połowy XIX wieku, gdy został przeniesiony na Campo de' Fiori. Obecny kształt Piazza Navona jest wynikiem dużej przebudowy z XVII wieku, zleconej przez papieża Innocentego X.

Projekt przebudowy był dziełem Berniniego. Za jedno z najwybitniejszych jego dzieł uchodzi w szczególności zbudowana w latach 1647–1651 na środku placu fontanna Czterech Rzek (Fontana dei Quattro Fiumi), z alegorycznymi rzeźbami czterech wielkich rzek świata - Nilu, La Platy, Gangesu i Dunaju. Fontanna otacza stojący na wysokiej podstawie wysoki na ponad 16 metrów (a z podstawą na ok. 30 metrów) obelisk, znany jako Obelisco Agonale, wykonany na wzór obelisków egipskich na polecenie cesarza Domicjana, stojący w Starożytności w różnych miejscach (m.in. w cyrku Maksencjusza w jego posiadłości przy Via Appia - zob. niżej), a w 1651 roku ustawiony na Piazza Navona.

Na placu znajdują się też jeszcze dwie inne fontanny, których początki sięgają XVI wieku: Fontana del Moro (w południowej części placu) i Fontana del Nettuno (po przeciwnej stronie). W budowie pierwszej brał udział Bernini, który na polecenie Innocentego X zaprojektował rzeźbę Maura, w budowie drugiej - Giacomo della Porta. Obie zostały ostatecznie ukończone dopiero w XIX wieku. W środku zachodniej pierzei placu, w miejscu, gdzie podobno w 304 roku miała miejsce męczeńska śmierć św. Agnieszki, stoi XVII-wieczny kościoł Sant'Agnese in Agone , uważany za jeden z piękniejszych barokowych kościołów Rzymu. Niewielka kaplica istniała tu już w VIII wieku. Na początku drugiej połowy XVII wieku Innocenty X z rodu Pamphili polecił przekształcenie jej w kaplicę rodzinnej rezydencji, zajmującej południową część zachodniej pierzei placu. Budową początkowo kierowali Girolamo i Carlo Rainaldi, później inni architekci; autorem fasady był Francesco Borromini.

Zwiedzając rejon Piazza Navona warto pamiętać o trzech inych kościołach, stojących niedaleko placu: kościele San Luigi dei Francese , kościele Sant'Ivo alla Sapienza , kościele Santa Maria della Pace oraz kościele znanym jako Chiesa Nuova .

Pierwszy z tych kościołów, zbudowany w latach 1518-1589, z udziałem Giacomo della Porta i Domenico Fontany, jest narodowym kościołem Francuzów w Rzymie. W bogato zdobionym wnętrzu warto zwrócić uwagę na kaplicę Contarellich z obrazami Caravaggia przedstawiającymi sceny z życia św. Mateusza oraz kaplicę św. Cecylii z obrazami ze scenami z życia świętej autorstwa Domenichina. Drugi ze wspomnianych kościołów, kościół św. Iwona (Chiesa di Sant'Ivo alla Sapienza) stoi na dziedzińcu Palazzo della Sapienza , pałacu, który do roku 1935 był siedzibą Uniwersytetu Rzymskiego, a dziś mieści Archiwum Państwowe Miasta Rzymu oraz część Archiwów Stolicy Apostolskiej. Kościół, wzniesiony w latach 1642-1660 przez Francesco Borrominiego, z malowidłem Pietro da Cortony przedstawiającym św. Iwona w ołtarzu głównym, uchodzi za arcydzieło baroku. Trzeci kościół, Santa Maria della Pace, ze słynną barokową fasadą, stoi na zachód od północnego krańca Piazza Navona. Został zbudowany na polecenie Sykstusa IV w 1482 roku na fundamentach wcześniejszego kościoła. Budowę nadzorował pierwotnie Donato Bramante; w XVII wieku przebudował go na polecnie Aleksandra VII Pietro da Cortona. Główny ołtarz zaprojektował Carlo Maderna, zaś freski w należącej do kompleksu kaplicy Chigi wykonał Rafael.

Nieco dalej od Piazza Navona, przy Piazza della Chiesa Nuova, stoi oznaczony markerem barokowy kościół Chiesa Nuova, zbudowany w drugiej połowie XVI wieku na zlecenie San Filippo Neriego, jednego z przywódców kontrreformacji, założyciela zakonu filipinów (oratorianów), na miejscu zrujnowanej średniowiecznej świątyni, którą Grzegorz XIII podarował filipinom. We wnętrzu warto zwrócić m.in. uwagę na freski Pietra da Cortony, z połowy XVII wieku.

Markerem oznaczony jest położony na wschód od Piazza Navona, między Palazzo Sapienza a kościołem San Luigi dei Francese, pałac znany jako Palazzo Madama, zbudowany dla Medyceuszy w XVI wieku, z barokową fasadą z XVII wieku (od 1871 roku pałac jest siedzibą włoskiego Senatu), natomiast markerami i , odpowiednio, Palazzo Altemps oraz Palazzo Braschi. W pierwszym, pochodzącym z końca XV wieku, przebudowanym w XVI wieku na zlecenie ówczesnego właściciela, kardynała Marca Sittica Altempsa (stąd nazwa), mieści się jeden z oddziałów Narodowego Muzeum Rzymskiego (Museo Nazionale Romano - zob. wyżej), prezentujący m.in słynną kolekcję Ludovisi-Bomcompagni. W Palazzo Braschi (wejście od Piazza Navona albo od Piazza San Pantaleo) mieści się muzeum historyczne, Museo di Roma, z kolekcją obrazów, rzeźb, mebli, gobelinów, ceramiki oraz innych dzieła rzemiosła artystycznego z okresu od XVIII do XIX wieku.


Zatybrze (Trastevere) - to jedna z trzech (obok Borgo i Prati) tradycyjnych dzielnic rioni leżacych na prawym, zachodnim brzegu Tybru. W pierwszym okresie historii Rzymu prawy brzeg Tybru należał do Etrusków; później tereny te zostały podbite, ale osiedlali się tam najubożsi oraz imigranci, w tym Syryjczycy, Żydzi, itp. Do Rzymu przyłączył Zatybrze (jako XIV dzielnicę, zwaną Trans Tiberin) Oktawian August. Później została objęta murami aureliańskimi, co pozwalało Rzymianom na zachowanie kontroli nad zachodnim brzegiem, w tym nad wzgórzem Janiculum (Gianicolo). Pewna odmienność kulturowa (i nawet językowa) Zatybrza oraz częściowo zachowana średniowieczna zabudowa z wąskimi, krętymi uliczkami, licznymi lokalami gastronomicznymi, klubami, itp., czynią z dzielnicy atrakcyjny dla części turystów rejon Rzymu.

Jednym z głównych placów dzielnicy jest Piazza di Santa Maria di Trastevere, z XV-wieczną, w XVII wieku restaurowaną fontanną, różnego rodzaju lokalami i imprezami, przyciągającymi zwłaszcza osoby zainteresowani życiem nocnym. Przy placu wznosi się kościół Santa Maria di Trastevere (Basilica di Santa Maria in Trastevere), kościół tytularny, jeden z najstarszych kościołów w Rzymie, założony przez św. Kaliksta w III wieku , w XII wieku i później wielokrotnie przebudowywany i odnawiany. We wnętrzu warto zwrtócić uwagę m.in. na pochodzące z XIII wieku mozaiki Cvalliniego na fasadzie, pochodzącą z XVI wieku kaplicę rodziny Altempsów z ikoną z VII wieku, znaną jako Madonna di Clemenza, XVII-wieczny kasetonowy strop zdobiony przez Domenichino, a także na XI-wieczną mozaikę w stylu arte cosmatesca.

Dwa inne godne uwagi kościoły na Zatybrzu - to Santa Cecilia oraz San Francesco a Ripa . Pierwszy z tych kościołów stoi w miejscu, gdzie już w V wieku lub nawet w IV wieku istniało sanktuarium św. Cecylii, patronki muzyki, ktora poniosła śmierć męczeńską w 230 roku n.e. W IX wieku za panowania papieża Paschalisa I zbudowano tu kościół, później wielokrotnie przybudowywany. W kościele przechowywane są relikwie świętej znalezione w katakumbach św. Kaliksta (zob. niżej). Główne dzieła sztuki w kościele św. Cecylii - to mozaika w apsydzie z IX wieku, cyborium z XIII wieku nad ołtarzem, Sąd Ostateczny Pietra Cavalliniego w przylegającym do kościoła budynku klasztornym, a także, pod ołtarzem głównym, cenna rzeźba przedstawiająca św.Cecylię, dzieło Maderny z 1599 roku. Kościół św. Franciszka a Ripa (Chiesa di San Francesco a Ripa) został ufundowany w XI wieku, jako kościół przy hospicjum (w którym poodobno mieszkał św. Franciszek z Asyżu podczas swych wizyt w Rzymie). Obecna budowla pochodzi z lat 80. XVII wieku, wiele rzeźb - z XVII i XVIII wieku. Za najwybitniejsze dzieło sztuki uchodzi rzeźba błogosławionej Ludwiki Albertoni (beatyfikowanej przez Klemensa X w 1671 roku) dłuta Berniniego.

Zwiedzając Zatybrze warto też pamiętać o Villa Farnesina - renesansowej otoczonej ogrodem podmiejskiej rezydencji, ktorej budowę zlecił na początku XVI wieku bankier Agostino Chigi, od 1577 roku będącej własnością rodu Farnese, oraz o Palazzo Corsini zbudowanym w końcu XV wieku dla kardynała Domenica Riario, później będącym własnością kardynała Corsiniego i przebudowanego. W Palazzo Corsini, od końca XIX wieku stanowiącego własność państwa włoskiego, eksponowana jest część kolekcji obrazów Galleria Nazionale d'Arte Antica (m.in. Caravaggio, van Dyck, Rubens, Tycjan, Fra Angelico, Murillo - por. wyżej); pałac jest też siedzibą Accademia dei Lincei, instytutu kultury skupiającego pisarzy i badaczy literatury. Warto też na Zatybrzu pamiętać o ogrodzie botanicznym, Orto Botanico , położonym na stokach wzgórza Janikulum. Markerem oznaczony jest pieszy most Ponte Sisto, łączący rione Regola z Zatybrzem, zbudowany w latach 70. XV wieku na zlecenie papieża Sykstusa IV (stąd nazwa mostu), z wykorzystaniem fundamentów starożytnego rzymskiego mostu, zwanego Pons Aurelius, zniszczonego we wczesnym Średniowieczu.

Villa Borghese - to położony w północnej części Rzymu (w pobliżu Piazza del Popolo i Piazza Spagna ) park krajobrazowy w stylu angielskim, założony w 1605 roku przez kardynała Scipione Borghese, bratanka Pawła V, jako ogród otaczający rezydencję znaną jako Villa Borghese Pinciana. Zmodyfikowany w XVIII i XIX wieku, na początku XX wieku park został kupiony przez miasto i przekształcony, wraz z sąsiadującymi z nim terenami, w park publiczny, jeden z trzech największych w Rzymie, obok Villa Doria Pamphili i Villa Ada. Najsłynniejszym budynkiem na terenie parku jest wspomniana Villa Borghese Pinciana, gdzie prezentowana jest część kolekcji dzieł sztuki (głównie malarstwo i rzeźba) zgromadzonej przez rodzinę Borghese, w tym kilka wybitnych rzeźb Berniniego (m.in. Ratto di Proserpina, Apollo e Dafne i David) oraz obrazy Rafaela, Caravaggia,Pinturicchia, Tycjana, Rubensa i wielu innych. Markerem oznaczona jest Villa Giulia, zbudowana w latach 1551-1555 jako letna rezydencja Juliusza III, dziś mieszcząca Muzeum Etruskie (Museo Etrusco). Spacerując po parku, warto zwrócić uwage na różnego rodzaju budynki stojące w różnych miejscach parku i w jego pobliżu, m.in. na świątynie stylizowane na antyczne ruiny, kopie różnych zabytków (np. Łuku Septymiusza Sewera), a także na budowle będące pozostałościami po Międzynarodowych Targach Sztuki (Esposizione internazionale d'arte) z 1922 roku (towarzyszącymi odbywającej się w tym samym roku w Turynie Wystawie Światowej), w tym tzw. Pawilon Brytyjski zaprojektowany przez Edwina Lutyensa (od 1912 roku siedziba Britisch School at Rome) oraz pochodzący z początków XX wieku budynek mieszczący galerię malarstwa XIX i XX wieku, Galleria Nazionale d'Arte Moderna, oznaczony markerem .

Via Appia była jedną z najstarszych i najważniejszych strategicznych dróg rzymskich, zwaną królową dróg, regina viarum. Łączyła Rzym (poprzez Kapuę i Benevent) z Brundisium (dzisiejsze Brindisi), położonym na wybrzeżu Adriatyku, kluczowym dla kontaktów z Grecją i ze Wschodem portem starożytnej Italli. Uważa się, że była jednym z najwybitniejszych osiągnięć inżynierskich starożytnego świata i miała dla społeczeństwa antycznego Rzymu ogromne znaczenie gospodarcze, wojskowe i kulturalne. Pierwszy odcinek powstał (przede wszystkim w celach wojskowych) na polecenie cenzora Klaudiusza Appiusza Appiusza (Appius Claudius Caecus) w 312 roku p.n.e., całość ukończono w 190 roku p.n.e. Zaczynała się przy Porta Capena w murach serwiańskich, na południowy wschód od Forum Boarium i Circus Maximus, niedaleko Term Karakalli , i biegła na południowy wschód w stronę dzisiejszej Kapui, potem na wschód do dzisiejszego Benewentu i dalej w stronę Adriatyku, do Brindisi. Dziś w Rzymie i na przedmieściach Rzymu trasą dawnej Via Appia biegnie ulica nosząca nazwę Via Appia Antica , zaczynająca się za bramą Porta San Sebastiano (dawna Porta Appia) w murach aureliańskich i biegnąca dalej na odcinku kilkunastu kilometrów przez utworzony w 1988 roku Regionalny Park Appia Antica (Parco Regionale dell'Appia Antica) o powierzchni 3,4 tys. hektarów obejmujący zabytki przyrodnicze i archeologiczne, w tym ruiny starożytnych willi, nagrobków rzymskich (zgodnie z prawem rzymskich zakazującym chowania zmarłych w obrębie miasta), a także później powstałe wczasnochrześcijańskie cmentarze - wielopiętrowe podziemne korytarze, zwane katakumbami, które początkowo były tylko miejscami pochówku, potem też sanktuariami i celami pielgrzymek. W XIX wieku ten początkowy odcinek Via Appia został odrestaurowany i dziś jest jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Rzymu. Mniej więcej równolegle do starożytnej drogi, w odległości kilku kilometrów, przebiega nowoczesna Via Appia Nuova , zaczynająca się w pobliżu Bazyliki na Lateranie , za Porta San Giovanni . Ta ulica nie ma znaczenia turystycznego, warto jednak wiedzieć, że dostęp do niektórych zabytków Parco dell'Appia Antica (np. Villa dei Quintili) możliwy jest tylko od tej strony.

Jednym z ważniejszych zabytków przy Via Appia Antica jest Basilica di San Sebastiano Fuori le Mura , kościół zwany też San Sebastiano ad Catacumbas (należący do grupy tradycyjnych siedmiu kościołów pielgrzymkowych Rzymu). Zbudowany w pierwszej połowie IV wieku (początkowo poświęcony św. Piotrowi i św. Pawłowi, w IX wieku dedykowany św. Sebastianowi, którego szczątki tu przechowywano, zanim, w połowie IX wieku, zostały przeniesione do Bazyliki św. Piotra), zniszczony przez Saracenów, został odbudowany i rozbudowany. Pod bazyliką, wzdłuż Via Appia Antica, rozciąga się podziemny kompleks cmentarny, zwany od Średniowiecza katakumbami św. Sebastiana.

Inne godne uwagi obiekty przy Via Appia Antica to m.in. Katakumby św. Kaliksta (Catacombe di San Callisto), bodaj najbardziej znane i jedne z największych w Rzymie (rozciągające się na obszarze ok. 15 hektarów i mieszczące podobno prawie pół miliona grobów, w tym kilkunastu papieży i wielu męczenników) i Katakumby Domitylli (Catacombe di Domitilla), położone przy Via delle Sette Chiese składające się z kilkunastu kilometrów korytarzy na czterech poziomach (ok. 150 tys. nagrobków), a także zachowane na terenie dawnej posiadłości cesarza Maksencjusza, pozostałości grobowca Mauzoleum Romulusa (Tomba di Romolo), przedwcześnie zmarłego syna cesarza oraz wielkiego Cyrku Maksencjusza (Circo di Massenzio) gdzie odbywały się wyścigi konnych zaprzęgów, oraz pozostałości Mauzoleum Cecylii Metelli (Tomba di Cecilia Metella), grobowca żony Marka Krassusa, wzniesionego w I wieku p.n.e, pod koniec okresu rapubliki.

Via Tiburtina , była starożytną rzymską drogą prowadzącą na północny wschód, do Tivoli (łac. Tibur). Została zbudowana przez rzymskiego konsula Marcusa Valeriusa Maximusa około roku 286 p.n.e., później została przedłużona aż do Aternum, dzisiejszej Pescary, na wybrzeżu Adriatyku (ok. 200 km z Rzymu). Zaczynała się przy Porta Esquilina, jednej z bram w murach serwiańskich, istniejącej od IV wieku, przebudowanej przez Oktawiana Augusta, później przekształconej w łuk triumfalny, zwany Łukiem Gallienusa, między dzisiejszymi Piazza di Santa Maria Maggiore a Piazza Vittorio ; później, gdy powstały mury aureliańskie, za jej początek uważano bramę Porta Tiburtina .

Jednym z ważniejszych zabytków przy dzisiejszej ulicy Via Tiburtina, biegnącej tą samą trasą, co droga starożytna, jest Bazylika św. Wawrzyńca za Murami (Basilica di San Lorenzo fuori le mura), świątynia, której początki sięgają pierwszej połowy IV wieku i Konstantyna Wielkiego, zbudowana w pobliżu grobu męczennika św. Wawrzyńca, w VI wieku zbudowana od nowa (ponieważ oryginalna budowla groziła zwaleniem), później wielokrotnie przebudowywana, m.in. w XIII wieku. Poważnie zniszczona w bombardowaniu alianckim w 1943 roku, została odbudowana w kształcie zbliżonym do tego z XIII wieku. Należała do tradycyjnych siedmiu rzymskich kościołów pielgrzymkowych. W XIX wieku obok bazyliki powstał pierwszy rzymski cmentarz komunalny, znany jako Cimitero comunale del Verano - stąd kościół jest też nazywany San Lorenzo al Verano. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na mozaikę z VI wieku na łuku tęczowym, posadzkę, ambony, tron biskupi, oraz grobowce św. Wawrzyńca i kilku papieży.

Via Nomentana była ważną drogą rzymską łączącą Rzym z Nomentum, miastem położonym w pobliżu dzisiejszego miasta Mentana. Zaczynała się przy Porta Colinna, na obecnej Via Venti Settembre , będącej przedłużeniem Via del Quirinale , 300 m na południowy zachód od Porta Pia , bramy w murach aureliańskich, dziś uważanej za początek Via Nomentana. Nazwa bramy pochodzi od imienia papieża Piusa IV, który zlecił jej budowę. Konstrukcję zaprojektował Michał Anioł. Budowę zaczęto w 1561 roku, ale ukończono już po śmierci Michała Anioła, według zmienionych planów. Później bramę jeszcze parokrotnie przebudowywano, jej fasada zewnętrzna powstała w 1869 roku, według neoklasycystycznego projektu Virginio Vespignaniego. Warto wiedzieć, że przez wyłom w murze uczyniony przez artylerię w pobliżu tej właśnie bramy 20 września 1870 roku wkroczyli do Rzymu bersalierzy, na ostatnim etapie działań militarnych prowadzących do zjednoczenia Włoch. W budynkach między łukami bramy mieści się dziś małe wojskowe muzeum historyczne, a na środku placyku po zewnętrznej stronie bramy stoi pomnik poświęcony bersalierom (Monumento al Bersagliere), wzniesiony w 1932 roku przez Publio Morbiducciego na zlecenie Mussoliniego.

Przy Via Nomentana, ok. 2 km na połnocny wschód od Porta Pia stoi Bazylika św. Agnieszki za Murami (Basilica di Sant'Agnese fuori le mura). Obecna świątynia powstała w VII wieku na polecenie Honoriusza I w miejscu zniszczonej zniszczonej bazyliki z czasów Konstantyna I Wielkiego z IV wieku; później kościoł był wielokrotnie modernizowany. W dniu 14 czerwca 1615 roku pod ołtarzem głównym złożono relikwie św. Agnieszki i innych męczenników. Najcenniejszym dziełem sztuki we wnętrzu kościoła jest mozaika z VII wieku. Pod bazyliką znajdują się katakumby odkryte w drugiej połowie XIX wieku.

Tuż obok bazyliki św. Agnieszki znajduje się Mausoleo di Santa Costanza - mauzoleum dynastyczne zbudowane w połowie IV wieku przez Konstantynę (znaną również jako Konstancja), córkę Konstantyna. Później budynek był używany jako baptysterium kościoła św. Agnieszki, a od XIII wieku jako samodzielny kościół. Zachowały się fragmenty najstarszych w Rzymie mozaik, pochodzących z IV wieku. W pobliżu kościoła i mauzoleum znajdują się też tzw. Katakumby Priscilli, słynne z dobrze zachowanych wczesnochrześcijańskich malowideł, niektórych datowanych nawet na II wiek (wejście jest oznaczone markerem ); katakumby ciągną się wzdłuż Via Salaria, naprzeciwko Villa Ada , jednego z największych publicznych parków Rzymu (gdzie w lecie odbywają się koncerty muzyczne, przedstawienia i spektakle teatralne).

Via Ostiense była ważną starożytną drogą rzymską prowadzącą do portu Ostia Antica (stąd nazwa). Droga zaczynała się w pobliżu Forum Boarium i prowadziła między Awentynem a Tybrem wzdłuż wschodniego brzegu rzeki, przez nie zachowaną bramę w murach serwiańskich znaną jako Porta Trigemina, a dalej przez bramę w murach aureliańskich, Porta San Paolo .

Przy Via Ostiensis, w miejscu, gdzie miał być pierwotnie pochowany św. Paweł, wznosi się Bazylika św. Pawła za Murami (Basilica di San Paolo fuori le Mura), jedna z czterech bazylik papieskich. Budowę bazyliki, z grobem apostoła pod ołtarzem głównym, polecił w IV wieku Konstantyn; poświęcenie kościoła miało miejsce, o ile wiadomo, w 324 roku. W drugiej połowie IV wieku i pierwszej połowie V wieku świątynia została rozbudowana. W 1823 bazylika została prawie całkowicie zniszczona przez pożar (powstały w wyniku zaprószenia ognia podczas prac dekarskich), ale została zbudowana niemal od początku, w kształcie przypominającym kształt pierwotny. Odbudowa i ponowne poświęcenie kościoła miało miejsce w 1854 roku.

We wnętrzu dużej, pięcionawowej świątyni, podzielonej rzędami kolumn, warto zwrócić uwagę na gotycki marmurowy baldachim (dzieło Arnolfo di Cambio z 1285 roku) nad grobem św. Pawła, drzwi z brązu i srebra w portalu głównym przedstawiające sceny z życia świętych Piotra i Pawła (wykonane w XI wieku w Konstantynopolu, zniszczone we wspomnianym pożarze i zrekonstruowane), a także na mozaiki w łuku tęczowym oraz w apsydzie, XII-wieczny świecznik paschalny i kaplice boczne.

Markerem oznaczony jest budynek Centrale Montemartini, dawnej elektrociepłowni, gdzie eksponowana jest część zbiorów Muzeów Kapitolińskich. Wnętrza elektrociepłowni w 1997 roku stały się miejscem ekspozycji kolekcji rzeźb z Muzeów Kapitolińskich na czas remontu; później jednak zdecydowano o przekształceniu przestrzeni wystawowej w stałe muzeum.


Skrót EUR oznacza Esposizione Universale di Roma i odnosi się do założenia urbanistyczno-architektonicznego usytuowanego na południe od historycznego centrum Rzymu, na terenie, gdzie w 1942 roku miała się odbyć Wystawa Światowa. Do zorganizowania wystawy z oczywistych powodów nie doszło, a prace budowlane przerwano; po wojnie zaczęte w latach 30. XX wieku, ale nie ukończone, lub zniszczone podczas wojny budynki częściowo odbudowano, a całość stała się częścią nowoczesnej dzielnicy biznesowej, z gmachami rządowymi, biurowcami, wyższymi uczelniami, obiektami sportowymi, itp.

Jednym z godnych uwagi muzeów jest Museo della Civiltà Romana , składające się z dwóch dużych pawilonów połączonch portykiem, zaprojektowane w latach 1939-1941 i poświęcone historii cywilizacji starożytnego Rzymu, od początków historii miasta do IV wieku. Jednym z najsłynniejszych eksponatów prezentowanych w muzeum jest gipsowy model Rzymu z czasów Konstantyna w skali 1:250, oparty na Forma Urbis Severiana, wspomnianym wyżej planie Rzymu, wygrawerowanym na marmurowych płytach zawieszonych na początku III wieku na jednej z wewnętrznych ścian Świątyni Pokoju (Templum Pacis) na Forum Wspazjana, oraz na rezultatach badań archeologicznych. Model, będący wynikiem parudziesięciu lat pracy, zaczęty w 1935 roku i ukończony na początku lat 70. XX wieku, uchodzi na najdoskonalsze i najbardziej wiarygodne przedstawienie antycznego Rzymu. Innym godnym uwagi eksponatem jest kopia kompletu płaskorzeźb oplatających Kolumnę Trajana, niegdyś dobrze widocznych ze stojących obok bibliotek na Forum Trajana, dziś widocznych tylko z poziomu ulicy.