Syrakuzy

Miasto (ok. 125 tys. mieszkańców) we Włoszech, na Sycylii, nad Morzem Jońskim, 65 km na południe od Katanii , uchodzące za jeden z najbardziej interesujących celów turystycznych na Sycylii (➤ mapka)(➤ mapka). Miasto założone w VIII wieku p.n.e. przez kolonistów greckich, przez co najmniej pięć wieków odgrywało kluczową rolę w basenie Morza Śródziemnego, dominując nad wschodnią częścią Sycylii i rywalizując politycznie i militarnie z jednej strony z Atenami, z drugiej - z Kartaginą. Słynne z dobrze zachowanych zabytków Starożytności, m. in. z teatru greckiego z V wieku p.n.e., w którym wystawiano tragedie Ajschylosa, ale także z barokowej architektury powstałej po wielkim trzęsieniu ziemi w 1693 roku, które zniszczyło całą południowo-wschodnią część wyspy. W Syrakuzach urodził się i zakończył życie Archimedes, zabity przez żołnierza podczas zdobywania przez Rzymian miasta w 212 roku p.n.e. Dojazd z Katanii autostradą A18 (E45) lub drogą SS114.

Syrakuzy zostały założone w 734 lub 733 roku p.n.e. przez Greków z Koryntu, pierwotnie na Ortygii, małej przybrzeżnej wyspie na morzu Jońskim, w VI wieku p.n.e połączonej kamienną groblą ze stałym lądem. Miasto szybko się rozrastało, zakładając kolejne kolonie i rozszerzając zakres wpływów, by w V wieku p.n.e. stać się największym (liczącym ok. 200 tys., a według niektórych źródeł nawet ok. 300 tys. mieszkańców) miastem na Sycylii, uważanym też za najpiękniejsze i najbogatsze w całej Wielkiej Grecji, dominującym nad całą wschodnią częścią wyspy, co nieuchronnie prowadziło do konfliktu z Kartagińczykami, panującymi nad zachodnią Sycylią.


Oprócz niekończących się wojen z Kartaginą motywem przewodnim w starożytnych dziejach Syrakuz była rywalizacja z Atenami, której punktem kulminacyjnym stała się tzw. ekspedycja sycylijska Ateńczyków (415-413 p.n.e.) w czasie drugiej wojny peloponeskiej, mająca na celu zdobycie Syrakuz, pozostających w sojuszu ze Spartą. Eskpedycja, mimo początkowych sukcesów Ateńczyków, zakończyła się ich całkowitą klęską, i była punktem zwrotnym w całej wojnie, prowadząc do późniejszej hegemonii Sparty.

W 212 roku p.n.e., po długim oblężeniu, zdobyli miasto Rzymianie, co dla nich oznaczało początek podboju całej Sycylii, a dla Syrakuz trwałą utratę niezależności, chociaż miasto zachowało status stolicy prowincji (rzymskiej) i było siedzibą pretora; pozostało też ważnym w regionie ośrodkiem handlowym. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego nastąpił krótki okres panowania Wandalów, potem miasto znalazło się w rękach Bizantyjczyków, następnie Arabów (wtedy stolica emiratu została przeniesiona z Syrakuz do Palermo, a katedra stała się meczetem), wreszcie Normanów. Później dzieje Syrakuz były już związane z dziejami Królestwa Sycylii i Królestwa Obojga Sycylii, wreszcie - Włoch.

Główne zabytki i atrakcje turystyczne Syrakuz zgrupowane są na północy miasta, w Parku Archeologicznym (Parco Archeologico della Neapolis) i w rejonie położonym nieco na wschód od parku , na północ od charakterystycznego budynku Santuario della Madonna delle Lacrime (wysokiego na 74 m betonowego stożka, widocznego z wielu miejsc w Syrakuzach i mogącego stanowić dobry punkt orientacyjny), oraz na południu, na wyspie Ortygii . Ortygię łączy z lądem stałym most zwany Ponte Umbertino , będący przedłużeniem Corso Umberto I i prowadzący do Piazza Emanuele Pancali , placu położonego już na wyspie; na północny wschód od połączenia Ortygii z lądem leży Porto Piccolo , na południowy zachód - Porto Grande (➤ mapka)(➤ mapka).

Do najważniejszych zabytków w Parku Archelogicznym zalicza się: teatr grecki , pozostałości ołtarza Hierona II , resztki amfiteatru rzymskiego i pozostałości Latomii, czyli kamieniołomów ; na północno-wschodnim krańcu kamieniołomów zwanych Latomie Intagliatella leży nekropolia Grotticelli; jedna z grot nazywana jest grobem Archimedesa , choć w rzeczywistości jest to prawdopodobnie grota z niszami na urny pochodząca z czasów późniejszych, rzymskich. Nieco na południowy wschód od tego miejsca znajdują się ruiny bazyliki San Giovanni Evangelista ; można też zwiedzać pobliskie Catacombe di San Giovanni .

W tej okolicy znajdują się dwa interesujące muzea: Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi (zob. niżej) i Muzeum Papirusu - Museo del Papiro (zob. niżej).

Na Ortygii głównymi zabytkami są: ruiny świątyni Apolla , zamykające od południowego wschodu Piazza Emanuele Pancali oraz katedra wznosząca się przy Piazza Duomo ; przy tym samym placu, po przeciwnej stronie, stoi Palazzo Beneventano del Bosco .

Marker oznacza zamek Castelo Maniace, stojący na południowym skraju Ortygii, marker - plac Archimedesa (Piazza Archimede) z tzwieku fontanną Artemidy z XIX wieku, marker - fontannę zwaną Fonte Aretusa, naprzeciwko Porto Grande.


Teatr grecki w Syrakuzach (Teatro Greco) (na zamieszczonym zdjęciu, w głębi po lewej charakterystyczny stożek Santuario della Madonna delle Lacrime) powstał w V wieku p.n.e., za panowania Gelona. Gelon był wcześniej władcą miasta Gela, położonego o ok. 150 km na zachód od Syrakuz (a jeszcze wcześniej dowódcą jazdy tyrana Geli Hippokratesa i opiekunem jego nieletnich synów). W 485 roku p.n.e. został poproszony o interwencję w wewnetrznych walkach o władzę w Syrakuzach przez jedną ze stron konfliktu - i wkrótce sam objął rządy w mieście jako pierwszy tyran Syrakuz, a w roku 480 p.n.e., sprzymierzywszy się z Theronem, władcą Agrygentu, w bitwie pod Himerą w 480 roku p.n.e. pokonał wojska Kartaginy, dowodzone przez Hamilkara (ojca Hannibala).

Za czasów Gelona znacznie wzrosła liczba ludności miasta, powstały nowe dzielnice na lądzie stałym, podjęto wznoszenie wielkich budynków publicznych, w tym właśnie teatru - co nadało miastu szczególną rangę i zaczęło przyciągać osobistości takie jak Ajschylos, którego tragedie tu właśnie miały prapremiery, czy wygnana z Mytileny na Lesbos - Safona.

Teatr, zaprojektowany przez Damakoposa, jest jednym z największych teatrów kiedykolwiek zbudowanych przez Grekówieku Jego widownia - cavea, o szerokości ok. 140 m, w całości wykuta w skale z wykorzystaniem naturalnego ukształtowania terenu, ma 67 rzędów i jest podzielona na w pionie i w poziomie na sektory oznaczone literami. Ze sceny i orchestry pozostały resztki. Nad koroną teatru zachowało się wiele wykutych w skale nisz pełniących niegdyś różne funkcje. W III wieku p.n.e. teatr został rozbudowany na polecenie Hierona II. Za czasów rzymskich, zanim powstał (w pobliżu, nieco na południowy wschód) typowy rzymski amfiteatr (zob. niżej), teatr został ponownie rozbudowany i zmodyfikowany tak, by przystosować go do urządzania takich imprez, jak walki gladiatorów czy bitwy morskie. W XVI wieku z kolei cały teren stał się miejscem pozyskiwania materiałów budowlanych (w szczególności dla wznoszonych fortyfikacji miasta), ale nawet zachowane fragmenty pierwotnej konstrukcji stanowią obiekt imponujący - i wciąż czynny, jako że corocznie, w maju i czerwcu, organizowane są tu sezony teatralne, ze szczególnym uzględnieniem starożytnych tragedii greckich.
Hieron II, wybitny dowódca wojskowy w czasie pierwszej wojny punickiej, został tyranem Syrakuz w 275 roku p.n.e. Zręcznie przez pewien czas lawirując między Rzymem i Kartaginą zapewnił miastu długi okres pokoju i dobrobytu. Za jego czasów powstał ogromny ołtarz poświęcony Zeusowi (o długości prawie 200 m i szerokości ponad 20 m), na którym składano publicznie ofiary.

Za jego panowania działał w Syrakuzach Archimedes - również w roli projektanta i twórcy budowli i urządzeń militarnych zapewniających miastu bezpieczeństwo. Zginął w 212 roku p.n.e. podczas zdobywania Syrakuz przez Rzymian, sprowokowanych do ataku przez następcę Hierona II, który po klęsce Rzymian pod Kannami w 216 roku p.n.e. przeszedł na stronę Kartaginy. Zdobycie przez Rzymian Syrakuz oznaczało koniec czasów niezależności miasta.
Amfiteatr rzymski w Syrakuzach powstał w okresie wczesnego cesarstwa. Rozpiętość widowni, zbudowanej z wykorzystaniem ukształtowania terenu, częściowo wydrążonej w skale, częściowo utworzonej z bloków kamiennych, wynosiła 140 m x 119 m; jedno wejście prowadziło od południa, drugie od północy. Prostokątne wydrążenie na środku areny (widoczne na zdjęciu obok) było pomieszczeniem, w którym przechowywano dekoracje i inne elementy wykorzystywane podczas przedstawień; część podziemna rozciągała się pod całym terenem.
W bezpośrednim sąsiedztwie teatru, po jego północno-wschodniej stronie, rozciąga się obszar zajmowany przez kamieniołomy (Latomie): najbliżej leży Latomia del Paradiso, dalej Latomia Intlgliatella, Latomia di Santa Venera, i inne. Pochodziły z nich wielkie wapienne bloki, z których tworzono budowle publiczne. Dziś, chodząc po całym zespole, ma się wrażenie, że spaceruje się po parku, wśród palm, pomarańczy, magnolii, a także atrakcyjnych formacji skalnych z licznymi grotami i innymi zakamarkami. W czasach jednak, gdy rzeczywiście były to kamieniołomy, przebywanie na tym terenie z pewnością nie wiązało się z przyjemnościami, zaś pozostałe po wydobyciu materiału budowlanego jamy w skałach najprawdopodobniej pełniły funkcję więzienia lub miejsca pochówku. Przypuszcza się, że w syrakuzańskich kamieniołomach straciły życie tysiące Ateńczyków - jeńców pojmanych w czasie tzwieku ekspedycji sycylijskiej, podczas drugiej wojny peloponeskiej.

Na zdjęciu powyżej widać wejście do uchodzącej za najpiękniejszą i słynącej z wyjątkowej akustyki groty w Latomia del Paradiso, zwanej "Uchem Dionizjusza" - nazwanej tak podobno przez Caravaggia, który odwiedził Syrakuzy na początku XVII wieku i przejął się opowieścią, że Dionizjusz I (zwany Starszym), tyran Syrakuz w latach 405-367 p.n.e., znany z chorobliwej podejrzliwości, mógł podsłuchiwać prowadzone w grocie rozmowy uwięzionych wrogów - nawet jeśli były prowadzone szeptem i daleko od wejścia.

Czy opowieść ta jest prawdziwa czy nie - akustyka groty jest istotnie wyjątkowa, o czym łatwo może się przekonać każdy, kto do niej wejdzie. Co się tyczy Dionizjusza, to liczne źródła mówią o jego podejrzliwości czy wręcz manii prześladowczej, opisując go zarazem jako szczególnie bezwzględnego, okrutnego i mającego najdziwniejsze pomysły tyrana (to właśnie Dionizjusz kazał powiesić "miecz Damoklesa" nad głową dworzanina, który zazdrościł mu władzy i bogactwa). Nie zmienia to jednak faktu, że ów modelowy tyran, kontunuując dzieło Gelona i jego następców, nie tylko zdołał utrzymać niezależność Syrakuz od Kartaginy, z którą ze zmiennym szczęściem prowadził niekończące się wojny, lecz uczynił z miasta polityczne i militarne mocarstwo z wielką flotą wojenną, dominujące nad wschodnią Sycylią i otaczającymi ją morzami, stanowiące kluczowy ośrodek handlowy całego starożytnego świata śródziemnomorskiego i kulturalne centrum Wielkiej Grecji.


Ze świątyni Apollina zostało niezbyt wiele. Powstała już na początku VI wieku p.n.e. i była najstarszą na Sycylii (i w całej Wielkiej Grecji) otoczoną kolumnami świątynią dorycką. Pozostałości można zobaczyć zaraz po wjeździe na Ortygię, na południowo-wschodnim krańcu Piazza Emanuele Pancali. O tym, że świątynia była poświęcona Apollinowi, zdaje się świadczyć zachowany napis; według niektórych źródeł jednak była świątynią Artemidy. Ruiny świątyni, o rozmiarach 58 na 24 metry, zostały odkryte dopiero w 1860 roku. Wiadomo, że podczas panowania Bizantyjczyków świątynia pełniła funkcję kościoła, za panowania Arabów - meczetu, i potem, za panowania Normanów, ponownie kościoła.
Piazza Duomo - to podłużny, nieregularny plac w centrum Ortygii, przez wielu uważany za wyjątkowo piękny, przy którym stoją m.in.: katedra (Cattedrale di Santa Maria del Piliere o della Natività) (na zdjęciu obok po prawej), obok katedry, na północ od niej, po tej samej stronie placu, pałac Senatu z XVIII wieku (obecnie urząd miejski), zaś po przeciwnej stronie również XVIII-wieczny Palazzo Beneventano del Bosco z charakterystycznym balkonem, jeden z wielu barokowych pałaców Syrakuz.

Katedra w Syrakuzach stoi w miejscu, gdzie wcześniej stała świątynia Ateny wzniesiona po zwycięskiej dla Syrakuz bitwie z Kartaginą pod Himerą w 480 roku p.n.e., za czasów Gelona. W VII wieku świątynia ta została włączona w budowany kościół. W czasie panowania Arabów kościół został przekształcony w meczet, potem, za panowania Normanów został przebudowany i ponownie zaczął pełnić funkcję kościoła. Podczas wielkiego trzęsienia ziemi w 1693 roku kościół uległ zniszczeniu, a fasada zapadła się - obecna barokowa katedra powstała w latach 1728-1753 według projektu Andrei Palmy.

We wnętrzu katedry warto zwrócić uwagę na ciąg zachowanych do dnia dzisiejszego kolumn starożytnej świątyni greckiej po północnej stronie obecnej budowli, chrzcielnicę z XIII wieku, mozaiki zachowane z czasów normańskich, drewniane stalle z XV wieku, a także na liczne malowidła i rzeźby, w tym posągi autorstwa braci Gaginich (np. Madonna delle Neve Antonella Gaginiego). W kaplicy świeku Łucji można podziwiać srebrną rzeźbę świętej autorstwa Pietra Rizzy.

Południowy, krótki bok Piazzo Duomo zamyka kościół świeku Łucji, męczennicy, patronki Syrakuz. Świeku Łucja pochodziła z bogatej rzymskiej rodziny; została ścięta w 304 roku, jako młoda dziewczyna, podczas prześladowań chrześcijan za panowania Dioklecjana. Szczątki świętej, ukrywane przez chrześcijan przed nie-chrześcijańskimi władcami Sycylii, zostały wywiezione w roku 1038 Syrakuz do Konstantynopola, skąd z kolei podczas jednej z wypraw krzyżowych, w 12034 roku, zostały przewiezione do Wenecji i złożone w kościele Santa Lucia. Gdy ten kościół został w 1861 roku zburzony (na jego miejscu stoi obecnie wenecki dworzec kolejowy Venezia Santa Lucia), relikwie przeniesiono do innego kościoła, skąd w 1981 roku zniknęły, czego do dziś nie udało się wyjaśnić.
Nazwa stojącego na południowym skraju Ortygii zamku Castello Maniace (widocznego na zamieszczonym zdjęciu z okolic Largo della Gancia) pochodzi od nazwiska bizantyjskiego dowódcy wojskowego, Georgiosa Maniacesa (wł. Giorgio Maniace), który w 1038 roku zdobył Syrakuzy, pozostające wówczas w rękach Arabów, i zbudował w miejscu obecnego Castello Maniace twierdzę (a także wywiózł do Konstantynopola relikwie świeku Łucji). Sam zamek jednak, w zachowanej postaci, zbudowany na planie kwadratu, z czterema wieżami w rogach, powstał w XIII wieku na polecenie Fryderyka II. Przez pewien czas był rezydencją królewską, poźniej pełnił różne funkcje.

• Museo Archeologico Rgionale Paolo Orsi (Parco Landolina, Viale Teocrito 66) - nazwane tak dla uczczenia dokonań wybitnego archeologa Paola Orsiego (1859–1935) - jest jednym z najważniejszych muzeów archeologicznych na Sycylii i w całych Włoszech. Zostało założone w 1967 roku, a otwarte w 1988 roku i prezentuje ponad 18 tys. eksponatów pochodzących z wykopalisk na terenie południowo-wschodniej Sycylii. Składa się z trzech działów: jeden poświęcony jest geologicznym dziejom, prehistorii i wczesnej historii Sycylii, drugi - kolonizacji greckiej (w szczególności samym Syrakuzom), wreszcie trzeci - koloniom Syrakuz i hellenistycznym miastom na wyspie. Do najważniejszych eksponatów zalicza się m.in. słynną rzymską kopię rzeźby greckiej zwaną Wenus Anadyomene lub Wenus Landolina (od nazwiska przyrodnika i archeologa, markiza Saveria Landoliny, który znalazł ją w Syrakuzach na początku XIX w.) z II wieku n.e., posąg Bogini na tronie z VI wieku p.n.e. przedstawiający prawdopodobnie Demeter lub Korę oraz rzeźbę grobową z połowy VI wieku p.n.e. z wykopalisk w Megara Hyblaja.

• Szczególną atrakcją Syrakuz jest Muzeum Papirusu (Museo del Papiro) (Viale Teocrito 66), poświęcone papirusowi (Cyperus papyrus), znanej od czasów starożytnych roślinie bagiennej służącej m.in. do wyrobu papieru, rosnącej w Egipcie, ale również w okolicach Syrakuz, na brzegach rzeki Ciane.

• W miejscowości Belvedere, ok 8 km. na północny zachód od Syrakuz, można zobaczyć pozostałości zamku zwanego Castello Eurialo i innych fortyfikacji zbudowanych w 402 roku p.n.e. przez Dionizjusza I (Starszego) dla ochrony Syrakuz przez Kartagińczykami. Całość fortyfikacji uchodzi za najważniejsze dzieło architektury militarnej Greków; przetrwały tylko ruiny.
• Jadąc z Syrakuz drogą SS124 na zachód można dotrzeć do rejonu stanowiska archeologicznego zwanego Pantalica - największej nekropoli (ponad 5000 grobowców z okresu od XIII do VII wieku p.n.e.) na Sycylii, wykutej w wapiennych ścianach wąwozów w dolinach rzek Anapo i Calcinara, pomiędzy miastami Ferla i Sortino. Cały teren, raczej trudno dostępny i niełatwy w orientacji, jest też rezerwatem przyrody.

• Warto wiedzieć, że na dworze tyranów Syrakuz trzykrotnie, w 387 roku p.n.e., w 367 roku p.n.e., i jeszcze raz w latach 361-360 p.n.e., przebywał Platon, mając nadzieję na wcielenie w życie swych politycznych koncepcji; wszystkie trzy próby zakończyły się fiaskiem, a filozof ledwo uszedł z życiem.
• Dla dzisiejszego wyglądu Syrakuz kluczowe znaczenie miały dwa wielkie trzęsienia ziemi: z roku 1552 i zwłaszcza katastrofalne trzęsienie ziemi z roku 1693, które doprowadziło do wielkich zniszczeń całej południowo-wschodniej Sycylii. Miasta tego regionu zostały odbudowane w stylu baroku sycylijskiego i tak się je dzisiaj widzi, aczkolwiek w samych Syrakuzach zachowało się też stosunkowo dużo zabytków z czasów wcześniejszych.