Werona

Miasto w północnych Włoszech, znane z licznych zabytków. Drugie, po Wenecji , główne miasto regionu Veneto (Wenecja Euganejska) - ponad 260 tys. mieszkańców. Miasto leży nad Adygą, u podnóża Alp Weneckich, na linii Wenecja - Mediolan , mniej więcej w połowie drogi, niedaleko Jeziora Garda , w pobliżu skrzyżowania dwu ważnych autostrad: równoleżnikowej A4 (E70) łączącej Wenecję z Mediolanem i Turynem oraz południkowej A22 (E45) idącej od granicy włosko-austriackiej w kierunku Bolonii i Rzymu (➤ mapka)(➤ mapka). Szacuje się, że rocznie odwiedza Weronę 3 miliony turystów.

Tereny, na których leży Werona, były zamieszkałe już w czasach prehistorycznych. W roku 89 p.n.e. założona została w meandrze Adygi kolonia rzymska, która szybko stała się ważnym węzłem komunikacyjnym, ośrodkiem handlowym i kulturalnym. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Werona przechodziła z rąk do rąk różnych władców; w XIII wieku znalazła się pod panowaniem Scaligerich (do 1387 roku); potem (na krótko) m.in. Viscontich z Mediolanu, a następnie Wenecjan - od roku 1405 do 1796, gdy miasto zostało zdobyte przez Napoleona, który jednak wkrótce, na mocy układu z Campo Formio z 1797 roku przekazał je Austriakom. Później Werona była przez pewien czas podzielona (między Austrię i Francję), by po Kongredsie Wiedeńskim znaleźć się ponownie w rękach Habsburgów, a wreszcie - w wyniku wojny prusko-austriackiej i trzeciej włoskiej wojny zjednoczeniowej w 1866 roku - w rękach dynastii sabaudzkiej.

Do najważniejszych zabytków w Weronie należą m.in: Arena z I wieku n.e. oraz Teatro Romano z I wieku p.n.e., dalej Piazza delle Erbe (centrum miasta, na miejscu dawnego rzymskiego forum), Piazza dei Signori z pomnikiem Dantego, grobowce Scaligerich i tuż obok kościół Santa Maria Antica , kościół Sant'Anastasia , Duomo (katedra) , kościół San Zeno Maggiore , zamek Castelvecchio . Markerem oznaczony jest uchodzący za jeden z najpiękniejszych we Włoszech renesansowy ogród Giardino Giusti (Via Giardino Giusti 2), zaś markerem tzw. "dom Julii", przez wielu uważany za główną atrakcję Werony (zob. niżej).

Miejscem, od którego bodaj najlepiej jest zacząć zwiedzanie Werony, jest jeden z dwóch głównych placów miasta, rozległy plac Piazza Brà , o nieregularnym kształcie, z fontanną i konnym pomnikiem króla Wiktora Emanuela II (Vittorio Emanuele II). Na prawo od bramy z XIV wieku (będącej kiedyś częścią murów miejskich) zwanej Portani della Brà , położonej między charakterystyczną pięciokątną wieżą (wieżą Torre Pentagona) a Museo Lapidario Maffeiano , leży budynek Palazzo della Gran Guardia (budowany od początków XVII wieku, ale ukończony dopiero w XIX wieku), a nieco dalej, zamykający plac od południowego wschodu, neoklasyczny Palazzo Barbieri .

Pierzeję północno-zachodnią stanowi ciąg niskich budynków, częściowo z podcieniami, licznymi restauracjami i kawiarniami, wzdłuż bardzo szerokiego marmurowego chodnika będącego niegdyś prestiżowym miejscem spacerów członków elity miasta. W pobliżu północnego narożnika placu, zamkniętego od północnego wschodu ogromnym amfiteatrem rzymskim z I wieku n.e., zwanym Areną , zaczyna się Via Mazzini (początek oznaczony markerem ), dziś najelegantszy deptak Werony (strefa piesza), którym można dojść do drugiego głównego placu miasta, Piazza delle Erbe .

Arena przy Piazza Brà jest bodaj najważniejszym zabytkiem z czasów rzymskich, trzecim pod względem wielkości po Koloseum i amfiteatrze w Kampanii w Capui, lecz najlepiej zachowanym. Wybudowana w latach 40. n.e. poza murami rzymskiego miasta Arena, z 44 rzędami marmurowych siedzeń, mogła pomieścić 25 tys.(niektórzy szacują, że 30 tys.) widzów. Uległa zniszczeniu podczas wielkich trzęsień ziemi w latach 1117 i 1183 - część wewnętrzna amfiteatru zachowała się, ale z zewnętrznej zostały tylko cztery łuki. Dziś Arena wykorzystywana jest w trakcie sławnego festiwalu operowego w Weronie, odbywającego się każdego roku w lipcu i sierpniu, ale także jako widownia innych koncertów.


Drugim głównym placem Werony, na który z Piazza Brà najlepiej przejść Via Mazzini , jest Piazza delle Erbe , na miejscu dawnego rzymskiego forum. Od północnego zachodu plac zamyka barokowy Palazzo Maffei (zwany tak od nazwiska Marcantonio Maffei, który w 1469 roku zlecił rozbudowę istniejącego w tym miejscu budynku, ukończoną dopiero dwieście lat później) z piękną fasadą i balustradą na szczycie z posągami Herkulesa, Jowisza, Wenus, Merkurego, Apolla i Minerwy (na zdjęciu obok na wprost w głębi; ➤ więcej o Palazzo Maffei). W pałacu ma siedzibę sławna restauracja, uważana za jedną z najlepszych w mieście (zob. ➤ www.ristorantemaffei.it); w podziemiach można oglądać fragmenty miasta z czasów rzymskich, w tym pozostałości Campidolium, czyli świątyni poświęconej Jowiszowi, Junonie i Minerwie; przed pałacem stoi kolumna z symbolem Republiki Weneckiej - uskrzydlonym lwem.

Po zachodniej stronie placu, w sąsiedztwie Palazzo Maffei, stoi budynek Casa dei Mercante; obok wznosi się Torre del Gardello, której budowę rozpoczęto w 1370 roku, a ukończono w wieku XVII. Po przeciwnej stronie - rząd starych średniowiecznych kamienic ozdobionych freskami (na parterze, pod arkadami, sklepiki, lokale i lokaliki gastronomiczne). Mniej więcej na środku placu usytuowana jest fontanna z marmurowym (jak niemal wszystko na Piazza delle Erbe) posągiem Madonna Verona (fontanna jest dziełem Cansigorio i powstała w 1368 roku, natomiast posąg, choć nazywany jest "Madonna Verona", jest w rzeczywistością rzeźbą rzymską); w połowie Piazza delle Erbe, od strony wschodniej, wznosi się wieża Torre dei Lamberti (najstarsze jej części pochodzą z XII wieku), wysoka na 83 m, na którą można wejść (lub wyjechać windą), by podziwiać widok na miasto i niedalekie Alpy.

Co najmniej od Średniowiecza Piazza delle Erbe jest placem targowym. Początkowo był to targ ziół i warzyw (nazwa "Piazza delle Erbe" poznacza dosłownie "Plac Ziół"), później bardziej targ warzywny. Targ ten wciąż funkcjonuje - chociaż wiele straganów zajmuje się raczej sprzedażą najróżniejszych pamiętek.

Przez bramę (łuk) nazywany Arco della Costa (na zdjęciu obok), którego nazwa pochodzi od zawieszonego nad przejściem żebra wieloryba, przechodzi się na kolejny plac - Piazza dei Signori . Po prawej stronie od wejścia stoi Palazzo del Comune (zwany też Palazzo della Ragione), ktory niegdyś był siedzibą pierwszego urzędu miejskiego (początki budowy sięgają XII wieku). Pałac ma wewnętrzny dziedziniec, z którego wyrasta wspomniana wcześniej wieża Torre dei Lamberti . Za nim, po prawej stronie, Palazzo del Capitano.

Po przeciwnej stronie placu wznosi się pokryta freskami renesansowa Loggia del Consiglio, wybudowana pod koniec XV wieku (na szczycie posągi wybitnych Rzymian urodzonych w Weronie, m.in. Pliniusza Starszego i Witruwiusza), z marmurowymi kolumnami.

Na placu, mniej więcej w środku, stoi pomnik Dantego , zwrócony w stronę Palazzo del Comune i Palazzo del Capitano.

Pod łukiem między Palazzo della Prefettura a Palazzo del Capitano, uliczką Maria Antica, przechodzi się przed wejście do kościoła Santa Maria Antica , z dziedzińcem chronionym żalaznym kutym ogrodzeniem, za ktorym można podziwiać Arche Scaligere - dziewięć pochodzących z XIV w. grobowców Scaligerich, czyli członków panującej w Weronie rodziny della Scala. Sarkofagi - umieszczone na ziemi lub na podwieszanych stopniach - uchodzą za wyjątkowo cenne zabytki gotyckie w Weronie. Sam kościół Santa Maria Antica - to romański kościół datowany na 1185 rok, odbudowany na miejscu, w którym stał zniszczony przez trzęsienie ziemi z 1117 roku oryginalny budynek z końca okresu panowania Longobardów (VII wiek). Kościół był prywatną kaplicą Scaligerich.


Gotycki, trzynawowy kościół Sant'Anastasia (Santa Anastasia) , z czerwonej cegły, z wysoką dzwonnicą (widoczną z wielu miejsc w Weronie, ale nie z placu przed wejściem do świątyni), jest największym kościołem w Weronie. Jego budowę rozpoczęli dominikanie pod koniec XIII wieku, poświęcając kościół św. Piotrowi Męczennikowi (San Pietro Martire), nazywanemu też Piotrem z Werony; ponieważ jednak stanął na miejscu starszego kościoła poświęconego św. Anastazji, zachował tę nazwę. Górna część fasady nie została nigdy wykończona. Bodaj najsławniejszym dziełem sztuki we wnętrzu kościoła (po prawej stronie ołtarza, nad kaplicą) jest fresk Pisanella (właśc. Antonio Pisano) Św. Jerzy ocalający księżniczkę. Warto zwrócić uwagę na kolumny dzielące kościół na trzy nawy, mozaikę na posadzce, freski na sklepieniu, a także (na prawo i na lewo od wejścia) na podtrzymujące dwie marmurowe kropielnice rzeźby "garbusów" (gobbi) z XV i XVI wieku.
Katedra (Duomo) w Weronie - Cattedrale di Santa Maria Matricolare powstała na miejscu dwóch innych kościołów zniszczonych podczas trzęsienia ziemi w 1117 roku. Budowana w stylu romańskim od 1139 roku, konsekrowana 1187. Potem przebudowywana (bieżący wygląd wnętrza pochodzi z XV wieku). Romański portal jest dziełem Niccolò, który pracował też przy rzeźbach na fasadzie kościoła San Zeno, a także katedry w Ferrarze. Cały teren wokół katedry to pozostałości kilku połączonych obiektów sakralnych.

Najsławniejszym dziełem sztuki we wnętrzu jest Wniebowzięcie Marii Tycjana (pierwszy ołtarz po lewej stronie).
Bazylika San Zeno Maggiore z XII wieku, kościół patrona Werony (ósmego biskupa Werony, pochodzącego z Afryki, zmarłego w 380 roku) - to jeden z najważniejszych zabytków miasta i jeden z najpiękniejszych kościołów romańskich we Włoszech. Dzwonnica ma wysokość 72 m. Warto zwrócić uwagę na fasadę kościoła, z ogromną rozetą z XIII wieku i wspaniałym portalem.

Za najbardziej interesujące uchodzą średniowieczne drzwi z brązu z płaskorzeźbami (sceny biblijne) w portalu zachodnim, datowane na XI-XII wiek. We wnętrzu tryptyk Andrei Mantegni Matka Boska z Dzieciątkiem wśród świętych z XV wieku. W krypcie można zobaczyć kryształową trumnę z ciałem zmarłego św. Zenona. Kościół był odbudowany w 1117 roku po trzęsieniu ziemi, które zniszczyło wcześniej istniejącą świątynię.
Mniej więcej w połowie drogi między bazyliką San Zeno a Areną (nad Adygą, Corso Castelvecchio 2) wznosi się jeden z najbardziej znanych zabytków Werony, zamek Scaligerich - Castelvecchio z połowy XIV wieku z murami z czerwonej cegły i charakterystycznymi blankami, zbudowany przez Cangrande II wraz z mostem Ponte Scaligero (zwanym też Ponte Castelvecchio), stanowiącym część dawnego systemu obronnego zamku. Most ten, zniszczony (podobnie jak inne mosty Werony) w 1945 roku przez wycofujących się z miasta Niemców, po wojnie został całkowicie odrestaurowany. Obecnie w zamku mieści się miejskie muzeum sztuki prezentujące włoskie i europejskie malarstwo i rzeźbę, a także broń, ceramikę, dzwony, inskrypcje, itp.


Arena jest najbardziej znanym zabytkiem rzymskim w Weronie, ale godne są uwagi są też:

• Teatro Romano , odnaleziony dopiero w 1830 roku, gdy zostały zburzone zakrywające go budynki. Za czasów cesarza Augusta mieścił ok. 5 tys. widzów, dziś jest sceną przedstawień letniego festiwalu szekspirowskiego. Powyżej teatru, w dawnym klasztorze San Girolamo mieści się interesujące Museo Archeologico.
• Pozostałości rzymskich bram (w tym bramy Borsari i bramy Loni z I wieku n.e.) i framentów murów.
• Most Ponte Pietra z I wieku n.e., złożony z pięciu łuków, zniszczony przez Niemców w 1945 roku, po wojnie odbudowany.
• Eksponaty prezentowane w Museo Lapifario Maffeiano , jednym z najstarszych publicznych muzeów na świecie, założonym w 1745 roku przez Scipione Maffei.
• Odkryte w podziemiach pod centrum Werony, pozostałości licznych budowli i fragmentów infrastruktury rzymskiej. Część z nich jest widoczna w położonym niedaleko od Piazza delle Erbe podziemnym muzeum Centro Internazionale di Fotografia Scavi Scaligeri (zob. niżej); inne w podziemiach katedry.

Poza kościołami omówionymi lub wspomnianymi wyżej - kościołem Santa Maria Antica , kościołem Sant'Anastasia , katedrą i kościołem San Zeno - warto zobaczyć w Weronie co najmniej jeszcze kilka innych świątyń:

• Jednonawowy kościół (i klasztor) San Bernardino (Stradone Antonio Provolo 28) z końca XV wieku, z kilkoma godnymi uwagi obiektami (krużganki, freski szkoły werońskiej).
• Kościół San Lorenzo (Corso Cavour 28), odbudowany po trzęsieniu ziemi z 1117 roku na ruinach wcześniejszej budowli sakralnej, z rzadkimi w architekturze włoskiej dwiema charakterystycznymi wieżami w stylu normańskim.
• Kościół San Fermo Maggiore (Via Dogana 2) - to właściwie dwa kościoły: romański, którego budowę zaczęli benedyktyni w XI wieku (freski z XI i XIII wieku), i zbudowany na tym pierwszym drugi kościół, gotycki z XIV wieku, nakryty drewnianym stropem imitującym kadłub łodzi, z freskami z XIV i XV wieku. Kościół jest nazywany też San Fermo e Rustico, od nazwisk dwóch świętych męczenników, którzy jakoby zginęli w Weronie w czasie panowania cesarza Maksymiana. Jeden z najciekawszych w Weronie pod względem architektonicznym.
  

  

  WERONA

  kościół San Giorgio in Braida
  fot. AL
• Kościół San Giorgio in Braida (Lungadige San Giorgio 6), na lewym brzegu Adygi (na zdjęciu obok widziany z przeciwległego brzegu), niedaleko mostu Ponte Pierra. We wnętrzu m.in. Męczeństwo św. Jerzego Paolo Veronese.
• Kościół Santa Maria in Organo (Piazetta Santa Maria in Organo) - kościół opactwa benedyktyńskiego, którego historia sięga VIII w., zbudowany w końcu XV w., z renesansową fasadą zaprojektowaną przez Michele Sanmicheliego i renesansowymi dekoracjami we wnętrzu (szczególnie warto zwrócić uwagę na chór).

• Niektóre przewodniki turystyczne, a za nimi wielu turystów jako główną atrakcję Werony wymienia tzw. "dom Julii" (Casa di Giulietta), bohaterki dramatu Szekspira. Jest to budynek (z dobudowanym w 1935 roku balkonem - na zdjęciu obok) przy Via Capello 23, uważany za historyczne domostwo rodziny Capulettich; po wejściu na dziedziniec można zobaczyć ów balkon, wejście do budynku i (do niedawna) ścianę z przyczepionymi (najczęściej przyklejoymi za pomocą gumy do żucia) karteczkami z wyznaniami miłosnymi (teraz już podobno nie, ścianę wyczyszczono i pilnuje jej strażnik). Na balkon można wyjść, a na dziedzińcu można się też sfotografować przy posągu Julii z brązu, postawionym w 1972 roku.
  
  Część turystów zagląda także na Arche Scaligere 4 ("dom Romea"), a także odwiedza tzw. grób Julii (Tomba di Giulietta), w krypcie pod krużgankami kościoła San Francesco al Corso, trochę oddalonego od centrum (w pomieszczeniach klasztoru mieści się "muzeum fresków", prezentujące freski przeniesione z różnych budynków Werony od średniowiecza do XVI w., a także inne eksponaty).

• Weronę nazywano "marmurowym miastem", z uwagi na powszechne używanie tego kamienia jako materiału budowlanego (Arena, Teatro Romano, liczne budynki, pałace, bramy, itp. Warto zwrócić uwagę na inskrypcję ((MAR)MOREI VERONA) na dolnej części piedestału posągu Madonna Verona na Piazza delle Erbe.
• Jedną z najtragiczniejszych dat w historii Werony był dzień 3 stycznia 1117 roku, gdy trzęsienie ziemi z epicentrum w Weronie zniszczyło lub poważnie uszkodziło miasto - w tym część Areny, pałace, kościoły, klasztory i inne budynki. To, co obecnie można oglądać w Weronie jako zabytki, w znacznym stopniu zależy od skutków tego wydarzenia.
• Inną ważną tragiczną datą w historii Werony była wielka powódź w 1882 roku, kiedy to Adyga, która wcześniej jako ważna droga wodna i źródło energii (młyny), a także element systemu obronnego, odgrywała dużą rolę w życiu mieszkańców, zalala niemal całe miasto. Dla zabezpieczenia przed kolejnymi wylewami zmydyfikowano bieg rzeki (zasypując m.in. liczne odnogi i kanały) i zbudowano tzw. muraglioni - potężne mury, wewnątrz których płynie teraz rzeka.
• Szczególną atrakcją w Weronie jest Centro Internazionale di Fotografia Scavi Scaligeri - muzeum (galeria) fotografii organizujące "normalne" wystawy, ale usytuowane w podzmiemnym labiryncie wykopalisk ukazujących historię miasta od czasów rzymskich, poprzez Longobardów, do panowania Scaligerich.
• Warto pamiętać o możliwości skorzystania w Weronie w "Verona Card" - karty dającej dużą zniżkę na przejazdy komunikacją miejską oraz wstępy do muzeów i kościolów.