Miejscowość i gmina (prawie 40 tys. mieszkańców) we Włoszech, położona na Sycylii, 10 km na południowy zachód od Palermo , na zboczach wzgórza Monte Caputo w kotlinie Conca d'Oro (➤ mapka)(➤ mapka). Głównym zabytkiem Monreale jest wspaniała, dobrze zachowana katedra, zbudowana w XII wieku przez Wilhelma II, normańskiego króla Sycylii, jako element większego zespołu sakralnego, obejmującego świątynię, pałac arcybiskupi i klasztor. Katedra w Monreale jest największą w tym regionie budowlą z tego okresu i uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów architektury normańskiej w skali światowej.

Historia Monreale zaczyna się w czasach Wilhelma II, normańskiego króla Sycylii w latach 1166–1189, wnuka Rogera II i prawnuka Rogera I. O ile wiadomo, na zboczach Monte Caputo już wcześniej, przed przybyciem Normanów, istniała niewielka osada z kościołem, który po zajęciu Sycylii przez Arabów stał się tymczasową katedrą i siedzibą biskupa wcześniej rezydującego w Palermo. Po przejęciu władzy przez Normanów biskup wrócił do Palermo, a region dzisiejszego Monreale nie odgrywał większej roli (poza, być może, rolą terenów wypoczynkowych i myśliwskich ówczesnych władców wyspy).

Legenda mówi, że pewnego dnia w 1171 roku królowi Wilhelmowi II objawiła się we śnie Matka Boża, która wskazała mu miejsce ukrycia wielkiego skarbu (według niektórych wersji legendy miały to być łupy wojenne zdobyte przez jego ojca, Wilhelma I) i poleciła, by skarb ten przeznaczył na budowę kościoła, dorównującego najwspanialszym świątyniom ówczesnego świata, w tym kaplicy zwanej Cappella Palatina, zbudowanej w Pałacu Normanów w Palermo przez Rogera II.

W legendę można wierzyć lub nie; większość źródeł, choć ją przytacza, wymienia różne (ale nie związane z działaniem sił nadprzyrodzonych) motywy postępowania króla, w tym również chęć ograniczenia wpływów biskupa Palermo. Tak czy owak, w roku 1172 (część źródeł podaje nieco późniejszą datę) Wilhelm II podjął decyzję o budowie nie tylko katedry, lecz nawet całego wielkiego zespołu sakralnego obejmującego katedrę, przylegający pałac oraz klasztor benedyktynów (do którego przeniesieni zostali mnisi z opactwa Cava de'Tirreni, w dzisiejszej Kampanii), otoczonego murami obronnymi. Budowa, przy której zatrudniono najwybitniejszych budowniczych i rzemieślników, została ukończona w ciągu kilku lat i od początku budziła zachwyt współczesnych. W 1178 roku kościół został bullą papieską podniesiony do godności katedry, a przylegający do niej pałac stał się siedzibą biskupa (niezależnego od diecezji w Palermo).

W ciągu następnych stuleci cały zespół z różnych powodów był wielokrotnie przebudowywany, część uległa zniszczeniu. Tym, co pozostało z pierwotnego projektu Wilhelma II i co przyciąga do Monreale tysiące turystów z całego świata, jest dobrze zachowana (choć też zmieniona w stosunku do wersji pierwotnej) katedra, zwana oficjalnie Duomo di Monreale (lub La cattedrale di Santa Maria Nuova), oraz równie dobrze zachowany wirydarz klasztorny z krużgankami, uchodzącymi, podobnie jak katedra, za szczytowe osiągnięcie architektury normańskiej, z charakterystycznymi wpływami arabskimi i bizantyjskimi.


Fasada katedry wychodzi na zachód (czy raczej południowy zachód), na plac zwany Piazza Guglielmo Il Normanno (Plac Wilhelma II). Elewacje boczne są wzmocnione dwiema wieżami, i , między którymi w XVIII wieku zostąl dobudowany portyk , kryjący pierwotny portal ze słynnymi brązowymi drzwiami z 1186 roku. Do katedry wchodzi się jednak z sąsiedniego placu, Piazza Vittorio Emanuele , przez portyk północny . Wejście do krużganków klasztornych jest oznaczone markerem , a sam wirydarz - markerm .
Katedra w Monreale, zbudowana na planie krzyża łacińskiego, ma 102 metry długości, 40 metrów szerokości i 32 metry wysokości. Wnętrze jest trzynawowe, podzielone na trzy części ciągami kolumn z misternie rzeźbionymi kapitelami, z nawą środkową dwukrotnie szerszą od bocznych.

Na zdjęciu obok widać fragment wychodzącej na południowy zachód fasady katedry, z dwiema wieżami wzmianiającymi elewacje boczne, z których lewa nie została dokończona, a prawa straciła w XVI wieku hełm w wyniku uderzenia pioruna. W XVIII wieku do pierwotnej fasady katedry dobudowano między tymi dwiema wieżami klasyczny portyk, zmieniający zasadniczo wygląd katedry od strony Placu Wilhelma II. Nad portykiem widać fragment oryginalnego ornamentu typowego dla sztuki arabskiej, zaś między środkowymi kolumnami portyku można dojrzeć jeden z najcenniejszych elementów katedry w Monreale - portal z brązowymi ogromnymi drzwiami (o wysokości 7,8 m i szerokości 3,7 m), z 42 kwaterami z przedstawieniami scen biblijnych, wykonanymi w 1186 roku przez słynnego rzeźbiarza z Pizy, Bonanna Pisana (twórcy również słynnych drzwi zwanych La porta di San Ranieri, w prawym ramieniu transpetu katedrzy w Pizie).

Turyści wchodzą dziś jednak do katedry od strony północno-wschodniej, z Piazza Vittorio Emanuele, przez portyk dobudowany w XVI wieku. Przechodząc tędy warto zwrócić uwagę na inne cenne drzwi z brązu, pochodzące, podobnie jak drzwi Bonanna, z końca XII wieku, autorstwa Barisana da Trani, którego dziełem są także brązowe drzwi w zachodnim portalu w Trani w Apulii, a prawdopodobnie też drzwi zachodniego portalu katedry w Ravello na Wybrzeżu Amalfi.

Prawie całe wnętrze katedry, poza posadzką i dolnymi partiami murów, wykonanymi z marmuru, a więc wszystkie ściany nawy głównej, naw bocznych, transeptu i apsyd pokryte są mozaikami z XII i XIII wieku, wykonanymi przez artystów sycylijskich, a także sprowadzonych do Monreale mistrzów szkoły bizantyjskiej i szkoły weneckiej - łączna powierzchnia mozaik wynosi podobno 6340 m². Przedstawiają sceny biblijne - ze Starego i Nowego Testamentu.

W środkowej apsydzie, u góry, dominuje postać Chrystusa Pantokratora (na zdjęciu poniżej), zajmująca powierzchnię o wysokości 7 m i szerokości 13,3 m. Prawą ręką Chrystus błogosławi, w lewej trzyma otwartą księgę z cytatem z Ewangelii św. Jana.

Mozaiki poniżej postaci Chrystusa przedstawiają Maryję z Dzieciątkiem, obok niej archaniołów Gabriela i Michała oraz apostołów Piotra i Pawła; jeszcze niżej przedstawione są postacie świętych, a w centrum sklepienia - Sąd Ostateczny. Pozostałe mozaiki prezentują sceny ze Starego Testamentu, poczynając od stworzenia świata, sceny z życia Chrystusa, apostołów Piotra i Pawła i świętych kościoła.

Mozaikami zwieńczone są też dwa trony umieszczone pod łukiem tęczowym - tron biskupi (po prawej stronie), z przedstawieniem Wilhelma II oferującego katedrę w darze Matce Bożej, i królewski (po lewej stronie), ze scenami przedstawiającymi boską opiekę nad królem.

W transepcie, od strony południowo wschodniej, przechowywane są sarkofagi Wilhelma I, ojca fundatora katedry, oraz samego Wilhelma II. Ten pierwszy pochodzi, tak jak katedra, z końca XII wieku, drugi - z roku 1575. Oba zostały częściowo zniszczone w pożarze, który wybuchł w świątyni w 1811 roku (zniszczona została wówczas także m.in. część mozaik, dach prezbiterium i organy), jednak wkrótce potem zostały odrestaurowane.

Po przeciwnej stonie transeptu są groby małżonki Wilhelma I i matki Wilhelma II, Małgorzaty z Nawarry, oraz dwóch jego braci, Rogera i Henryka. W katedrze w Monreale jest też przechowywane urna z częścią relikwii króla Francji Ludwika IX Świętego (św. Ludwik), zmarłego w 1270 roku w Tunisie.


Jedyna część zachowana z benedyktyńskiego klasztoru - to duży kwadratowy (o boku 47 m) wirydarz otoczony arkadami o ostrych łukach, wspartymi na 228 podwójnych kolumnach, zdobionych polichromowanymi mozaikami, z romańskimi kapitelami, charakteryzujący się ogromną różnorodnością wykonania i bogactwem misternych zdobień wszystkich elementów krużganków. Wirydarz, zachowany do dziś prawie w całości w pierwotnym kształcie, uważany jest za jeden z najwybitniejszych przykładów architektury sycylijskiej z czasów normańskich.