Paryż / Paris

Paryż / Paris - to stolica i największe miasto Francji, położone w północnej części kraju, nad Sekwaną (La Seine), zajmujące obszar o powierzchni 105,4 km², liczące ponad 2 mln mieszkańców (i ponad 10 mln osób mieszkających na terenie aglomeracji paryskiej). Miasto jest najważniejszym ośrodkiem politycznym, ekonomicznym, naukowym i kulturalnym Francji, a także stolicą regionu administracyjnego Île-de-France. Wielki węzeł komunikacyjny, z dwoma międzynarodowymi portami lotniczymi, Roissy-Charles-de-Gaulle i Paris-Orly (➤ mapka(➤ mapka)) , kilkoma dużymi dworcami kolejowymi - Gare du Nord , Gare de l'Est , Gare de Lyon , Gare d'Austerlitz , Gare Montparnasse i Gare Saint-Lazare oraz otaczającą prawie cały Paryż dwujezdniową, kilkupasową obwodnicą o łącznej długości 35,04 km (znaną jako Boulevard périphérique), z którą łączą się wszystkie doprowadzające do rejonu Paryża autostrady - A1, A3, A4, A6a, A6b, A13 i A14 (➤ mapka(➤ mapka)). Paryż jest jedną z najważniejszych światowych destynacji turystycznych, przyciągającą rocznie prawie 20 milionów turystów, znaną z zabytków architektury ze wszystkich okresów historycznych, muzeów i galerii sztuki, luksusowych restauracji i haute cuisine, a także jako jedna ze światowych stolic mody. Do najbardziej znanych atrakcji miasta należą: m.in. katedra Notre-Dame (obecnie, po pożarze z 15 kwietnia 2019 roku, niedostępna dla turystów), kaplica Sainte-Chapelle, bazylika Bazylika Sacré-Cœur i klika innych zabytków sztuki sakralnej, wieża Eiffla (Tour Eiffel), słynny Łuk Triumfalny ((L’Arc de Triomphe) na placu Charles'a de Gaulle'a i Pola Elizejskie (Champs-Élysées), jedno z największych i najsłynniejszych muzeów sztuki na świecie - Luwr, oraz kilka innych muzeów (w tym Musée d’Orsay i Centre Georges Pompidou), słynne parki i ogrody (w tym Jardin du Luxembourg i Jardin des Tuileries), historyczne dzielnice Saint-Germain-des-Prés, Le Marais, Montmartre i Montparnasse, a także nowoczesna dzielnica biznesowo-handlowo-rezydencjalna znana jako La Défense.

Historyczne centrum Paryża stanowi Île de la Cité - niewielka (0,225 km² powierzchni) wyspa na Sekwanie, zasiedlona przez celtyckie plemię Paryzjów w III wieku p.n.e. Pod koniec pierwszej połowy I wieku p.n.e. Galia - w tym tereny, na których leży dzisiejszy Paryż - znalazła się pod kontrolą Rzymian. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego tereny te zaczęli opanowywać Frankowie i w 508 roku Chlodwig I, założyciel dynastii Merowingów, przeniósł stolicę swego państwa z Tournai do ówczesnego Paryża, za czasów rzymskich znanego jako Lutetia, ale nie odgrywającgo szczególnie istotnej roli, podobnie zresztą jak to miało miejsce po epoce Merowingów, za panowania Karola Wielkiego (który przeniósł dwór do Akwizgranu) i jego następców.

Okres szybszego rozwoju miasta zaczął się pod koniec X wieku, po koronacji w 987 roku Hugo Kapeta, założyciela dynastii Kapetyngów, i po ponownym ustanowieniu Paryża jako stolicy Francji. Znaczenie Paryża jako najważniejszego w kraju ośrodka politycznego, ekonomicznego, religijnego i kulturalnego wzrosło zwłaszcza w ostatnich dwu dekadach XII i pierwszych dwu dekadach XIII wieku, podczas panowania Filipa II Augusta, a później za panowania jego wnuka, Ludwika IX Świętego. Miasto, będące już w połowie XII wieku silnym ośrodkiem handlowym, zostało otoczone murami obronnymi, rozbudowano rezydencję królewską na wspomnianej wyżej wyspie Île de la Cité, na prawym brzegu Sekwany wzniesiony został zamek obronny (późniejszy Palais du Louvre) mający chronić miasto przed ewentualnym atakiem z zachodu, utworzono centralny rynek miejski (Les Halles), pod koniec XII wieku zaczęła się konstytuować struktura późniejszego Uniwersytetu Paryskiego, powstały mosty na Sekwanie i pierwsze brukowane ulice. Obaj władcy kontunowali też zapoczątkowaną przez ojca Filipa II Augusta, Ludwika VII, budowę katedry Notre-Dame. Za panowania Ludwika IX wzniesiona została słynna kaplica Sainte-Chapelle, dziś uważana za jeden z najwybitniejszych zabytków Paryża, a w 1257 roku powstało kolegium teologiczne, później nazwane Sorboną. W 1328 roku, gdy umierał ostatni władca Francji z dynastii Kapetyngów, Paryż liczył ok. 200 tys. mieszkańców i był największym miastem Europy, ponad dwa razy większym, pod względem liczby ludności, od Londynu.

Okres panowania Walezjuszów, lata 1328-1589, był gorszym okresem historii Paryża. Kolejni władcy kontunowali wprawdzie rozbudowę fortyfikacji miejskich, a Franciszek I przebudował w stylu renesansu francuskiego Luwr, już wcześniej, za panowania Karola V, przekształcony z warowni w pałac mogący pełnić funkcję rezydencji królewskiej. Poza tym jednak był to czas klęsk nieurodzaju, pauperyzacji i wzrostu śmiertelności mieszkańców miast, dwu wielkich epidemii dżumy (w 1348 i i 1418 roku), trwającej od 1337 do 1453 roku tzw. wojny stuletniej, a w drugiej połowie XVI wieku - konfliktu religijnego między katolikami a hugenotami (z nocą z 23 na 24 sierpnia 1572, znaną jako "noc św. Bartłomieja"), niepokojów społecznych i buntów.


Po wstąpieniu w 1589 roku na tron Henryka IV Burbona miasto ponownie zaczęło się szybko rozwijać, rozkwitając pod rządami Ludwika XIII i Ludwika XIV. Już za panowania Henryka IV ukończony został Pont Neuf (dziś najstarszy zachowany most w Paryżu), łączący zachodnią (także wówczas przebudowaną) część wyspy Île de la Cité z prawym i lewym brzegiem Sekwany, a na przełomie pierwszej i drugiej dekady XVII wieku powstał Place des Vosges, główny plac historycznej dzielnicy Le Marais. W 1615 roku Maria Medycejska rozpoczęła budowę Pałacu Luksemburskiego (Palais du Luxemburg), dziś siedziby Senatu, a pod koniec trzeciej dekady XVII wieku zbudowany został dla kardynała Richelieu pałac początkowo znany jako Palais-Cardinal, dziś Palais-Royal, będący siedzibą m.in. Rady Stanu (Conseil d'État) i Rady Konstytucyjnej (Conseil Constitutionnel). Na początku lat 30. XVII wieku założony został paryski ogród botaniczny (Jardin des Plantes), już w 1640 roku otwarty dla publiczności. Z drugiej połowy XVII wieku lub początków XVIII wieku pochodzą: słynna wschodnia kolumnada Luwru, reprezentacyjna aleja (dziś Avenue des Champs-Élysées) biegnąca na północny zachód od ogrodów dziś już nieistniejącego pałacu Tuileries (Palais des Tuileries) do dzisiejszego placu Charlesa de Gaulle'a (dawniej Place de l'Étoile), Place Vendôme, rozległy kompleks budynków znany jako Hôtel des Invalides, tzw. Wielkie Bulwary wytyczone w miejscu zajmowanym wcześniej przez miejskie mury obronne, a także zabudowa rejonu dzisiejszego bulwaru Saint-Germain na lewym brzegu Sekwany.W trzeciej dekadzie XVIII wieku powstał Palais Bourbon (dziś siedziba francuskiego Zgromadzenia Narodowego). W drugiej połowie XVIII wieku rozpoczęto w rejonie dzisiejszej wieży Eiffla budowę uczelni wojskowej (École Militaire), w Dzielnicy Łacińskiej (Quartier Latin) - wzorowanego na rzymskim Pantenie kościoła św. Genowefy, od 1885 roku pełniącego rolę mauzoleum narodowego, a w centrum miasta - placu dziś zwanego Placem Zgody (Place de la Concorde). W połowie XVIII wieku, mimo przeniesienia już w 1682 roku przez Ludwika XIV dworu do Wersalu, Paryż stał się jednym z największych (liczącym ok. pół miliona mieszkańców) i najpiękniejszych miast Europy oraz wielkim europejskim ośrodkiem intelektualnym i kulturalnym.

Wybuch Rewolucji Francuskiej zatrzymał na pewien czas rozwój miasta i przyniósł wiele zniszczeń, nie ograniczających się do zburzenia Bastylii. Jednak już w czasach Pierwszego Cesarstwa wzniesiono kolejne budowle dziś zaliczane do najważniejszych zabytków Paryża - m.in. w pierwszej dekadzie XIX wieku powstał mający upamiętniać militarne zwycięstwa Napoleona łuk triumfalny znany jako Arc de Triomphe du Carrousel i zaprojektowany został drugi, dwukrotnie wiekszy, ukończony dopiero w 1836 roku, znany jako Arc de Triomphe de l'Étoile, stojący dziś na placu Charlesa de Gaulle'a; w tym czasie wzniesiono też wzorowaną na rzymskiej kolumnie Trajana kolumnę z pomnikiem Napoleona (później parokrotnie niszczoną i odbudowywaną). Trwała rozbudowa Luwru, już w 1793 roku otwartego jako muzeum dla publiczności, i szybka rozbudowa prezentowanej kolekcji, do której włączano liczne dzieła sztuki zrabowane podczas Rewolucji w pałacach arystokratów, burzonych kościołach i likwidowanych klasztorach, a później - zrabowane przez wojska Napoleona we wszystkich krajach, do których dotarły (po upadku Napoleona w dużej części zwrócone właścicielom). Po upadku Napoleona rozwój miasta został ponownie zahamowany, chociaż pod koniec lat 30. XIX wieku do Paryża doprowadzona została pierwsza linia kolejowa, a na poczatku lat 40. ukończono budowę kościoła św. Magdaleny (Église de la Madeleine), wstrzymaną podczas Rewolucji. Sytuacja zmieniła się w drugiej połowie XIX wieku, za czasów Drugiego Cesarstwa, gdy Paryż liczył już ponad milion mieszkańców. Przeprowadzono wówczas tzw. wielką przebudowę Paryża, stanowiącą fundament jego obecnej struktury, zaprojektowaną i nadzorowaną przez Georges'a Haussmanna (1809-1891), w latach 1853-1870 prefekta departamentu Sekwany. Hausmann zaproponował radykalną zmianę koncepcji urbanistycznej Paryża, obejmującą wyburzenie większej części jego średniowiecznej zabudowy, utworzenie nowych lub przebudowę istniejących placów (w tym Place de l'Étoile), ulic (w tym Avenue des Champs-Élysées), mostów i całych dzielnic, budowę kilkudziesięciu obiektów publicznych, otwarcie nowych parków i ogrodów, a także przebudowę infrastruktury, w tym budowę nowoczesnego systemu miejskich wodociągów i kanalizacji oraz budowę dworców kolejowych. Do Paryża włączono dawne przedmieścia, tworząc 20 okręgów (arrondissements municipaux) i zastępując w ten sposób wcześniejszy, obowiązujący od 1795 roku, podział Paryża na 12 jednostek administracyjnych.

Stosunkowo duże zniszczenia przyniosła Paryżowi wojna francusko-pruska, trwająca od 19 lipca 1870 do 10 maja 1871, a także walki o miasto toczone w ostatniej dekadzie maja 1871 roku między francuskimi wojskami rządowymi ("wersalczykami") a zwolennikami Komuny Paryskiej, którzy podczas działań obronnych podpalili m.in. pałac Tuileries i ratusz paryski (Hôtel de Ville), a także wiele innych budynków w centrum miasta (komunardzi planowali nawet zniszczenie katedry Notre-Dame, czego jednak nie zdołali dokonać). Jednak już w latach 80. XIX wieku Paryż wrócił na drogę szybkiego rozwoju. W latach 1887-1889 została zbudowana, z okazji organizowanej w Paryżu Wystawy Światowej, tzw. Wieża Eiffla (Tour Eiffel), dziś bodaj najbardziej rozpoznawalny zabytek Paryża i jedna z największych atrakcji miasta, a wkrótce potem, w związku z Wystawą Światową mającą odbyć się w 1900 roku - uważany dziś za najpiękniejszy w Paryżu most Aleksandra III (Pont Alexandre III) oraz - po obu stronach dzisiejszej Avenue Churchill, ulicy prowadzacej ze wspomnianego mostu na dzisiejszy plac Clemenceau - budynki Grand Palais i Petit Palais. Wcześniej, już na początku lat 80. XIX wieku, zaczęto instalować oświetlenie elektryczne ulic, w 1890 roku pojawiły się w Paryżu pierwsze elektryczne tramwaje, a w 1900 roku otwarta została pierwsza linia metra. W 1900 roku zorganizowane zostały przez Paryż drugie nowożytne Igrzyska Olimpijskie. Jednocześnie na przełomie XIX i XX wieku (La Belle Époque), Paryż, liczący wówczas ponad 2,5 miliona mieszkańców, funkcjonował jako niekwestionowana artystyczna stolica świata - miejsce, gdzie mieszkali najwybitniejsi twórcy i gdzie powstawały niemal wszystkie ważne nowe prądy w literaturze i sztuce, podobnie zresztą jak w "szalonych latach dwudziestych" (Années folles), po pierwszej wojnie światowej, podczas której, mimo ogromnych strat poniesionych w wyniku działań wojennych przez Francję, sam Paryż nie doznał większych strat.

Paryż uniknął poważniejszych zniszczeń również podczas drugiej wojny światowej. W 1940 roku został ogłoszony "miastem otwartym", a 25 sierpnia 1944 roku Dietrich von Choltitz, wówczas dowódca wojskowy niemieckiego garnizonu Paryża, poddał miasto nacierającym wojskom francuskim i amerykańskim, nie wykonując rozkazu Hitlera nakazującego zniszczenie najważniejszych zabytków miasta. Najważniejszymi wydarzeniami powojennymi, które wpłyneły na kształt i charakter dzisiejszego Paryża były m.in.: na przełomie lat 50. i 60. XX wieku budowa pierwszych nowoczesnych wieżowców (m.in. w dzielnicy La Défense ) oraz uruchomienie programu odnowy zabytków Paryża (w szczególności historycznej dzielnicy le Marais), w roku 1968 - wielkie akcje protestacyjne studentów i robotników skutkujące podziałem Uniwersytetu na 13 części oraz zmianą statusu Paryża, w latach 70. - przebudowa dzielnicy Montparnasse, uruchomienie pospiesznej kolei miejskiej RER, budowa obwodnicy Paryża znanej jako Boulevard périphérique, a także inauguracja Centre Georges Pompidou oraz Forum des Halles, w latach 80. - inauguracja Musée d'Orsay, budowa szklanej piramidy na dziedzińcu Luwru, inauguracja Grande Arche de la Fraternité w dzielnicy La Défense oraz nowoczesnego budynku opery, Opéra Bastille, w latach 90. - budowa nowej siedziby Biblioteki Narodowej (Bibliothèque nationale de France), w pierwszej dekadzie XXI wieku - inauguracja Musée du quai Branly, a w drugiej dekadzie - utworzenie "Wielkiego Paryża" (Métropole du Grand Paris), powołanej przez prezydenta Nicolasa Sarkozy'ego 1 stycznia 1916 roku i obejmującej miasto Paryż oraz otaczające je gminy.


Jak wspomniano wyżej, Paryż jest podzielony na 20 okręgów (arrondissements) - 1^er (premier arrondissement), 2^e (deuxième arrondissement), itd. Numeracja zaczyna się na położonym w centrum miasta (nad Sekwaną) okręgu, na terenie którego leży m.in Luwr, i następnie biegnie spiralnie, zgodnie z ruchem wskazówek zegara (okręgi administracyjne Paryża mają oprócz numerów także urzędowe nazwy, które jednak w praktyce nie są używane). Najważniejszymi z turystycznego punktu widzenia okręgami są okręgi 1^e-8^e, w mniejszym stopniu także 9^e. Poza nimi oraz na obrzeżach Paryża lub nawet poza granicami administracyjnymi miasta jest tylko kilka godnych uwagi obiektów lub rejonów - należą do nich m.in. rejon Vincennes w 12^e, historyczna dzielnica Montmarnasse w 14^e i 15^e, rejon Palais Chaillot, placu Trocadéro i kilku ważnych muzeów w rejonie wieży Eiffla, a także rejon Lasku Bulońskiego w 16^e, historyczna dzielnica Montmartre w 18^e, park de la Villette w 19^e, oraz słynny cmentarz Père-Lachaise w 20^e; za interesujący turystycznie rejon Paryża uważa się też nowoczesną dzielnicę La Défense położoną na zachodnich obrzeżach, formalnie poza granicami administracyjnymi miasta, w gminach Courbevoie, Nanterre, i Puteaux (o atrakcjach turystycznych Paryża położonych dalej od centrum - zob. niżej).

Okręgi (wymienione w porządku zgodnym z biegiem rzeki) 12^e, 4^e, 1^er, 8^e i 16^e leżą na prawym brzegu (Rive Droite) Sekwany i częściowo na wyspach Île de la Cité ( 1^e i 4^e) oraz Île Saint-Louis (4^e), 13^e, 5^e, 6^e, 7^e i 15^e - na lewym brzegu (Rive Gauche). Oba brzegi Sekwany oraz wspomniane wyspy łączy 37 mostów, w tym 2 kolejowe i 5 pieszych. Niektóre z nich, w tym Pont Neuf, łączący 1^e i 6^e z zachodnim krańcem Île de la Cité, oraz Pont Alexandre III, łączący 7^e i 8^e, zalicza się do najważniejszych zabytków Paryża; ale także pozostałe, prawie wszystkie (z wyjątkiem kilku położonych w pobliżu granic administracyjnych miasta), są wymieniane w przewodnikach, m.in. jako elementy najpopularniejszych tras spacerowych lub jako punkty widokowe; piękne widoki może też zapewnić wycieczka na pokładzie jednego z pływających po Sekwanie statków turystycznych.


Najstarsza część Paryża - to wyspa Île de la Cité, na której stoi m.in. katedra Notre-Dame (Cathédrale Notre-Dame de Paris), wzniesiona w latach 1163-1345, uchodząca za jeden z najważniejszych zabytków miasta i przedstawiana powszechnie jako jednen z najwybitniejszych przykładów architektury francuskiego gotyku (chociaż w rzeczywistości jej obecny wygląd jest w znacznym stopniu wynikiem restauracji przeprowadzonej w XIX wieku, a to, co jest uważane za przykład gotyku, jest realizacją koncepcji architekta, który tą restauracją kierował, Eugène'a Viollet-le-Duca). Katedra wznosi się we wschodniej cześci wyspy, należącej do 4^e. Najważniejszymi zabytkami zachodniej części wyspy, należącej do 1^er, są: zbudowana w połowie XIII wieku przez Ludwika IX Świętego kaplica Sainte Chapelle oraz tzw. Conciergerie, zbudowana w XIV wieku twierdza i więzienie - położone w obrębie dużego komplelsu zabudowań znanego jako Palais de Justice (o Île de la Cité, zob. niżej). Przez zachodni kraniec wyspy biegnie most łączący ją z oboma brzegami Sekwany, Pont Neuf . Na zachód od jego północnego końca, nad Sekwaną, leży Luwr (Musée du Louvre), najważniejsze muzeum Paryża i jedno z największych i najważniejszych muzeów sztuki na świecie. Między oznaczonym markerem placem znanym jako Place du Carrousel, zajmującym północno-zachodnią część głównego dziedzińca Luwru, a Placem Zgody (Place de la Concorde), na którym stoi słynny egipski obelisk ze świątyni w Luksorze, rozciągają się ogrody Tuilleries (Jardins des Tuileries) z fontanną i licznymi rzeźbami, należące niegdyś do nieistniejącego już dziś pałacu Tuileries.

Na północny wschód wybiega z Placu Zgody ulica rue Royale, prowadząca do charakterystycznego neoklasycystycznego kościoła św. Magdaleny (Église de la Madeleine), zbudowanego w latach 1763-1842. Tu zaczyna się biegnący na północny wschód, przez Plac Opery (Place de l'Opéra), przy którym wznosi się eklektyczny historyczny gmach opery (Opéra Garnier ) z lat 70. XIX wieku, ciąg "wielkich bulwarów" Paryża biegnący łukiem w stronę Placu Republiki (Place de la République) i dalej w stronę Placu Bastylii (Place de la Bastille) - markerami - oznaczone są odpowiednio pierwsze cztery z nich, bodaj najbardziej znane i najpopularniejsze wśród turystów: de la Madeleine, des Capucines, des Italiens i Montmartre. Do innych ważniejszych zabytków i atrakcji Paryża położonych na prawym brzegu Sekwany między nią a "wielkimi bulwarami" należą: Place Vendôme ze słynną wzorowaną na rzymskiej kolumnie Trajana kolumną Vendôme z pomnikiem Napoleona, Plac Wogezów (Place des Vosges), główny plac historycznej dzielnicy Le Marais, a także dwa muzea: Centre Georges Pompidou i Musée Picasso .


Na północny zachód prowadzi natomiast z Placu Zgody bodaj najsłynniejsza ulica Paryża, znana jako Pola Elizejskie (Avenue des Champs-Élysées), kończąca się na placu zwanym dawniej placem Gwiazdy (Place de l'Étoile), a dziś placem Charlesa de Gaulle'a (Place Charles de Gaulle), na którym stoi Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe de l'Étoile), jeden z najbardziej znanych zabytków Paryża, mający upamiętniać zwycięstwa militarne wojsk Napoleona, zaprojektowany już w pierwszej dekadzie XIX wieku, ukończony w 1836 roku. Markerem oznaczony jest plac Clemenceau (Place Clemenceau). W pobliżu tego placu stoi (zwrócony fasadą na północ, ku rue de Faubourg Saint-Honore, jednej z najbardziej znanych handlowych ulic Paryża), wzniesiony w pierwszej połowie XVIII wieku Pałac Elizejski (Palais de l’Élysée), dziś oficjalna siedziba prezydenta Francji. Biegnąca z Place Clemenceau na południe Avenue Winston Churchill prowadzi na most Aleksandra III (Pont Alexandre III), uważany za najpiękniejszy most Paryża, zbudowany w końcu XIX wieku z okazji paryskiej Wystawy Światowej z 1900 roku.

Markerem oznaczona jest położona nieco dalej od centrum, na szczycie niewysokiego (ale stanowiącego najwyższe miejsce w Paryżu) wzgórza Montmartre, bazylika Sacré-Cœur, zbudowana w latach 1875-1914, poświęcona - po zakończeniu pierwszej wojny światowej - w 1919 roku. Otaczająca bazylikę historyczna dzielnica Montmartre należy (podobnie jak sama świątynia) do najbardziej znanych i najpopularniejszych atrakcji turystycznych miasta.

Na lewym brzegu Sekwany najważniejszymi z turystycznego punktu widzenia rejonami są:

• położona w 5^e i częściowo w 6^e tzw. Dzielnica Łacińska (Quartier Latin), do której głównych zabytków zalicza się historyczną siedzibę Sorbony , wzorowany na rzymskim Panteonie neoklasycystyczny budynek wzniesiony pod koniec XVIII wieku jako kościół, dziś pełniący funkcję mauzoleum narodowego, a także pochodzacy z pierwszej połowy XVII wieku Pałac Luksemburski (Palais du Luxembourg), dziś będący siedzibą francuskiego Senatu, i Ogród Luksemburski (Jardin du Luxembourg), najpopularniejszy park miejski na lewym brzegu;
• położona w 6^e historyczna dzielnica Saint-Germain-des-Prés, otaczająca oznaczony markerem zachowany do dziś kościół dawnego opactwa benedyktyńskiego;
• w 7^e - okolice Palais Bourbon z pierwszej połowy XVIII wieku, dzisiejszej siedziby francuskiego Zgromadzenia Narodowego (Assemblée nationale), położonego w pobliżu południowego końca Pont de la Concorde (naprzeciwko placu Zgody), rejon rozległego, pochodzącego z drugiej połowy XVII wieku kompleksu zabudowań znanego jako tzw. Hôtel national des Invalides , obejmującego m.in. kościół-mauzoleum z grobowcem Napoleona, a także okolice Wieży Eiffla (Tour Eiffel) oraz tzw. Pól Marsowych (Champ-de-Mars), roziągających się między nią a założoną w 1750 roku przez Ludwika XV wyższą szkołą wojskową (École Militaire).

Najważniejsze muzea lewego brzegu - to Musée de Cluny (oficjalnie: Musée National du Moyen Âge), jedno z największych na świecie muzeów poświęconych sztuce Średniowiecza, Musée d'Orsay , poświęcone sztuce francuskiej z lat 1848-1918, z bogatą kolekcją dzieł impresjonistów i postimpresjonistów, Musée Rodin (jedno z najpopularniejszych muzeów sztuki w Paryżu i w całej Francji), a także Musée du quai Branly - otwarte w 2006 roku z inicjatywy prezydenta Jacques'a Chiraca muzeum sztuki kultur pozaeuropejskich.


Miejscem, od którego wielu turystów zaczyna zwiedzanie Paryża, jest Île de la Cité - większa z dwu położonych w centrum miasta wysp na Sekwanie. Wyspa, połączona dziś kilkoma mostami z oboma brzegami rzeki oraz jednym mostem pieszym z sąsiednią wyspą, znaną jako Île Saint-Louis (Wyspa św. Ludwika), niegdyś trudno dostępna, została zasiedlona przez celtyckie plemię Paryzjów, jak wspomniano wyżej, w III wieku p.n.e. (lub, według niektórych źródeł, wcześniej). Później znajdowała się tu siedziba prefekta (gubernatora) rzymskiego, a we wczesnym Średniowieczu, za Merowingów i ich pierwszych następców, siedziba ówczesnych władców królestwa Franków oraz centrum życia religijnego.

Siedziba władzy politycznej zajmowała zachodnią część wyspy - tereny, na których dziś leży rozległy zespół zabudowań znany jako Palais de Justice oraz tereny położone na północny zachód od niego, natomiast paleochrześcijański kościół (później katedra) poświęcony św. Stefanowi (Saint-Étienne), stojący w miejscu wcześniejszych galorzymskich budowli sakralnych, zbudowany prawdopodobnie między IV a VII wiekiem n.e., wznosił się w części wschodniej, w pobliżu miejsca, gdzie dziś stoi katedra Notre-Dame . Pozostałe tereny na wyspie miały przez stulecia charakter dzielnic rezydencjalnych i handlowych, aż do drugiej połowy XIX wieku, gdy ówczesnych mieszkańców wyspy (parędziesiąt tysięcy osób) przesiedlono, a całą wyspę radykalnie przebudowano. W szczególności, z tego okresu pochodzi niemal cały dzisiejszy Palais de Justice - z dawnych czasów w obrębie tego kompleksu zachowane zostały tylko dwie budowle (należące skądinąd do najważniejszych zabytków Paryża): pochodząca z czasów Ludwika IX dawna kaplica królewska Sainte-Chapelle (dziś nie pełniąca już żadnych funkcji sakralnych) oraz tzw. Conciergerie , XIV-wieczna budowla o charakterze obronnym, później więzienie. W okresie wielkiej XIX-wiecznej przebudowy miasta wybudowano też na wyspie koszary dla gwardii republikańskiej , dziś będące siedzibą prefektury (Prefecture de Paris) oraz gmach mieszczący Sąd Gospodarczy (Tribunal de Commerce), a na północny wschód od katedry, na terenie, gdzie już w połowie VII wieku ówczesny biskup Paryża, św. Landeryk, założył szpital miejski pod wezwaniem św. Krzysztofa (w następnych stuleciach przeżywający lepsze i gorsze czasy) - ogromny szpital, Hôtel-Dieu de Paris. Przebudowany został też i znacznie powiększony dziedziniec przed katedrą Notre-Dame.

Zachodni kraniec wyspy, na zachód od boulevard du Palais , ulicy łączącej mosty Pont Saint-Michel i Pont au Change , należy do 1^er. Pierwszy ze wspomnianych mostów, którego obecna wersja pochodzi z XIX wieku (pierwszy most zbudowany w tym miejscu, z 1378 roku, zawalił się), łączy Île de la Cité z lewym brzegiem i wychodzi na Place Saint-Michel z fontanną św. Michała (Fontaine Saint-Michel), zbudowaną w latach 1855-1860; na placu zaczyna się bulwar Saint-Michel (boulevard Saint-Michel), jedna z najważniejszych ulic Dzielnicy Łacińskiej (zob. niżej). Historia drugiego mostu, Pont au Change, łączący wyspę z prawym brzegiem, sięga co najmniej XII, a według niektórych źródeł nawet IX) wieku, ale obecna wersja pochodzi także z drugiej połowy XIX wieku, z lat 1858-1860; ten most z kolei wyprowadza na Place du Châtelet - plac miejski w Paryżu utworzony w 1808 roku na rozkaz Napoleona w miejscu zburzonego kilka lat wcześniej na rozkaz cesarza zamku Châtelet (zwanego także Grand Châtelet), istniającego od drugiej połowy IX wieku. Na placu stoi fontanna - Fontaine du Palmier , zdobiona symbolami zwycięstw napoleońskich do roku 1808 . Po obu stronach placu stoją bliźniacze teatry, zbudowane w latach 1860-1862; po stronie zachodniej Théâtre du Châtelet (dzisiaj pełniący rolę sali koncertowej oraz funkcję siedziby Orchestre de Paris i Orchestre Philharmonique de Radio France), a po stronie wschodniej Théâtre de la Ville (ostatnio znany przede wszystkim z przedstawień tańca współczesnego). Na północny wschód od placu Châtelet wznosi się wysoka na 52 metry wieża kościelna z dzwonnicą, Tour Saint-Jacques - będąca jedynym zachowanym fragment gotyckiego kościoła św. Jakuba, wzniesionego w tym miejscu w X wieku przy drodze stanowiącej część znanego szlaku pielgrzymkowego św. Jakuba, wiodącego do Santiago de Compostela, później przebudowanego. Dzwonnica została dobudowana w XVI wieku - i tylko ona przetrwała do naszych czasów; reszta kościoła została w czasie Rewolucji Francuskiej rozebrana.

Przecinający zachodni kraniec wyspy most Pont Neuf , uważany za jeden z najpiękniejszych paryskich mostów, jest, wbrew nazwie, najstarszym mostem w Parżu, w tym sensie najstarszym, że zachowanym w takiej postaci, w jakiej powstał w latach 1578-1607 (nazwany wówczas "nowym" mostem w stosunku do innych wówczas istniejących, zatrzymał te nazwę do dzisiaj). Budowę mostu rozpoczął król Henryk III, wcześniej król Polski (Henryk Walezy), a zakończył Henryk IV, pierwszy Burbon na tronie francuskim. Most, bedący pierwszym mostem w Paryżu nie zabudowanym domami, jest długi na 232 m i szeroki na 22 m. Składa się z dwu części: 7 kamiennych przęseł łączy wyspę z prawym brzegiem, 5 - z lewym brzegiem. W środkowej części, na wyspie, most rozszerza się tworząc Place du Pont Neuf, na którym w 1635 roku ustawiono konny pomnik Henryka IV , dłuta Pietro Tacca, florentyńczyka, ucznia i następcy Giambologni; w czasie Rewolucji pomnik został zniszczony, w 1818 roku została ustawiona replika. Z mostu, za pomnikiem Henryka IV, można zejść na niewielki skwer, zwany Square du Vert-Galant ; przy schodach zejściowych warto zwrócić uwagę na tablicę wskazującą miejsce egzekucji Jacquesa de Mola, ostatniego wielkiego mistrza templariuszy, aresztowanego, oskarżonego i spalonego na stosie z rozkazu Filipa IV Pięknego w 1314 roku. Leżący na południowy wschód od mostu trójkątny Place Dauphine został wytyczony jeszcze za panowania Henryka IV w 1607 roku, ale ukończony już po jego śmierci, w 1616 roku (nazwa placu odsyła do syna Henryka IV, późniejszego Ludwika XIII, urodzonego w 1601 roku). Południowo-wschodni bok placu Dauphine wyznacza rue de Harlay (od nazwiska wybitnego urzędnika sądowego, Achillesa de Harlay, żyjącego w latach 1536-1616, pierwszego prezydenta Parlamentu Paryża, pełniącego tę funkcję w latach 1582-1611).

Całą szerokość wyspy na południowy wschód od rue de Harlay, aż do boulevard du Palais , zajmuje rozległy kompleks zabudowań Pałacu Sprawiedliwości - Palais de Justice . W przeszłości, jak wspomniano, tereny te były miejscem, gdzie funkcjonował ośrodek władzy politycznej; w szczególności znajdowała się tu, poczynając od Merowingów, rezydencja królów Francji, Palais de la Cité, wielokrotnie od początku jej istnienia rozbudowywana i przebudowywana, np. w XIII wieku, za panowania Ludwika IX, który m.in. wzniósł na jej terenie w 1248 roku kaplicę królewską znaną dziś jako Sainte-Chapelle , oraz w XIV wieku, gdy powstała stanowiąca dziś północne skrzydło Pałacu Sprawiedliwości twierdza zwana Conciergerie , w obrębie której znalazły się pewne wzniesione wcześniej elementy zespołu pałacowego. Z połowy XIV wieku pochodzi też Tour de l'Horloge , kwadratowa wieża, stojąca w północno-wschodnim narożniku całego zespołu w jego obecnym kształcie (nosząca nazwę "wieży zegarowej", bowiem na niej, w 1585 roku, za panowania Henryka III Walezego, umieszczono zegar ozdobiony herbami Francji, Polski i Litwy, będący pierwszym zegarem miejskim w Paryżu).

Po przeniesieniu głównej rezydencji królewskiej z Île de la Cité w inne miejsce (najpierw, w drugiej połowie XIV wieku, do dzielnicy Le Marais, w pobliże Bastylii, potem do Luwru, wreszcie do pałacu Tuileries, kompleks Palais de la Cité stał się (i pozostał do dzisiaj) siedzibą różnych urzędów i instytucji, przede wszystkim instytucji wymiaru sprawiedliwości (stąd nazwa "Palais de Justice"); od XIV wieku do 1914 roku znajdowało się tu też więzienie. Cały kompleks był przez stulecia przebudowywany i rozbudowywany, a także częściowo niszczony (m.i. podczas Rewolucji i podczas Komuny Paryskiej). Dzisiejszy jego kształt pochodzi w zdecydowanej większości z drugiej połowy XIX wieku i początków XX wieku; z turystycznego punktu widzenia znaczenia mają tylko dwa wspomniane wcześniej, pochodzące z XIII-XIV wieku, odpowiednio zrekonstruowane elementy kompleksu: kaplica Sainte-Chapelle i twierdza Conciergerie.

Sainte-Chapelle - to kaplica zbudowana w latach 1241-1248, prawdopodobnie przez Pierre'a Montreuila, na polecenie Ludwika IX Świętego, jako miejsce pochówku bezcennych relikwi Chrystusa (w tym korony cierniowej, którą król wykupił w 1239 roku w Wenecji, gdzie została zastawiona przez cesarza Konstantynopola, gwoździa oraz fragmentu Krzyża Świętego) i patronów Francji. Dwukondygnacyjna kaplica (z wysokim na 7 metrów dolnym pomieszczeniem przeznaczonym dla członków dworu oraz trzykrotnie wyższym i szerszym pomieszczeniem dostępnym dla króla i członków jego rodziny), uważana dziś za jeden z najwybitniejszych w skali światowej przykładów architektury gotyckiej, stanowiła wzór dla wielu innych kaplic zamkowych czy pałacowych budowanych w Europie. Szczególne wrażenie robią witrażowe okna, w dużej części zachowane w kształcie pierwotnym, a także drewniane posągi apostołów, z których 6 (połowę) stanowią także średniowieczne oryginały. Warto też zwrócić uwage na wielką rozetę ufundowaną przez Karola VIII w 1485 roku w zachodniej fasadzie kaplicy. Podczas Rewolucji kaplica została sprofanowana i zamieniona na magazyn żywności, a relikwiarze w dużej części uległy zniszczeniu - część uratowanych dzieł można zobaczyć w skarbcu katedry Notre-Dame, część w Musée de Cluny, część w Luwrze. Sainte-Chapelle została zrekonstruowana w latach 1838-1867. Przywrócono wówczas gotycki wygląd kaplicy (usuwając elementy wyposażenia dodane w okresie baroku) i dobudowano 33-metrową wieżyczkę na sygnaturkę wieńcząca dach kaplicy. Dziś kaplica jest w całości udostępniona turystom i nie pełni żadnych funkcji sakralnych.

Conciergerie - pochodzące z XIV wieku północne skrzydło dzisiejszego Pałacu Sprawiedliwości, częściowo udostępnione turystom, jest znane bodaj najbardziej jako budzące grozę więzienie, w którym w czasie Rewolucji Francuskiej tysiące osób, m.in. Maria Antonina, ale także Robespierre, oczekiwały na egzekucję. Warto przyjrzeć się ponurej elewacji twierdzy, z charakterystycznymi wieżami, z Pont du Change lub z prawego brzegu Sekwany. Wnętrza twierdzy zostały w większości zmienione w stosunku do kształtu pierwotnego. Kilka pomieszczeń, udostepnionych turystom, zachowało się w postaci średniowiecznej - m.in. wielka, pochodząca z początków XIV wieku, gotycka sala przeznaczona niegdyś dla Gwardii Królewskiej, mająca 70 metrów długości, 27 metrów szerokości i 7 metrów wysokości, będąca jednym z największych świeckich gotyckich pomieszczeń na świecie, a także sąsiadująca z nią, znacznie mniejsza, Sala Straży. Dostępny dla turystów jest też wewnętrzny dziedziniec oraz niektóre zrekonstruowane pomieszczenia XVIII-wiecznego więzienia.

Wschodnia część wyspy, na południowy wschód od bulwaru du Palais , znajduje się w 4^e. Dwiema główymi ulicami przecinającymi w tej części wyspę prostopadle do Sekwany są: rue de la Cité oraz rue d'Arcole. Pierwsza, łącząca zbudowany w 1853 roku, prowadzący na lewy brzeg most Petit Pont oraz otwarty w drugiej dekadzie XX wieku Pont Notre-Dame , prowadzący na prawy brzeg, biegnie miedzy prefekturą i placem Louis-Lépine (na którym działa targ kwiatów i ptaków, znany jako Le marché aux fleurs Reine-Elizabeth-II) po stronie zachodniej, a wspomnianym wyżej szpitalem, Hôtel-Dieude Paris oraz dużym placem przez katedrą Notre-Dame, po stronie wschodniej. Druga ze wspomnianych ulic, Rue d'Arcole, łaczy pochodzący w obecnej wersji z 1883 roku most Pont au Double (prowadzący na lewy brzeg) z mostem Pont d'Arcole , zbudowanym na początku drugiej połowy XIX wieku. Ten drugi most wyprowadza na duży plac znany jako Parvis de l'Hôtel de Ville - dziedziniec przed paryskim ratuszem. Plac, dawniej zwany de Grève, był w przeszłości miejscem publicznych egzekucji; dziś jest miejscem, gdzie organizowane są rozmaitego rodzaju imprezy publiczne. Sam ratusz, Hôtel de Ville , jest jednym z najbardziej charakterystycznych budynków w Paryżu. Stoi w miejscu pierszego paryskiego ratusza zbudowanego w 1357 roku i rozbudowanego przez Franciszka I w latach 1535-1551, a nastepnie przez Henryka IV i Ludwika III w latach 1605-1628, spalonego podczas Komuny Paryskiej w maju 1871 roku. Budynek został w latach 1874-1882 zrekonstruowany i powiększony. Warto zwrócić uwagę na fasadę budowli, ze zdobiącymi ją 136 posągami osobistości znanych z historii Paryża. We wnętrzu największe wrażenie robi sala balowa.

W pobliżu wschodniego krańca Île de la Cité znajdują się jeszcze dwa inne mosty: pochodzący z pierwszej połowy XIX wieku most znany jako Pont de l'Archevêché prowadzi na lewy brzeg, a kładka piesza, Pont Saint-Louis w obecnej wersji otwarta w 1970 roku - na sąsiednią wyspę św. Ludwika.

Najsłynniejszym zabytkiem i najważniejszą atrakcją wschodniej cześci Île de la Cité i całego Paryża jest parokrotnie już wspomniana katedra Notre-Dame (Notre-Dame de Paris) - siedziba archidiecezji paryskiej, najważniejsza świątynia Francji, uważana za arcydzieło architektury sakralnej, odwiedzana rocznie przez kilkanaście milionów osób z całego świata. Zajmuje teren, na którym w Starożytności stała świątynia rzymska, a później romańska bazylika św. Stefana (Saint-Étienne) z epoki Merowingów, zbudowana między IV a VII wiekiem. Budowę katedry rozpoczęto, na polecenie biskupa Paryża, Maurice'a de Sully'ego, w 1163 roku, w obecności papieża Aleksandra III; ukończono - w 1345 roku. W 1547 roku hugenoci zniszczyli część dekoracji rzeźbiarskiej świątyni. Do kolejnych poważnych zniszczeń doszło podczas Rewolucji Francuskiej, gdy świątynia została sprofanowana i częściowo zniszczona (rewolucjoniści mieli nawet plany całkowitego zburzenia kościoła, czego jednak nie zdołali dokonać).

Do zakrojonej na szerszą skalę restauracji zdewastowanej świątyni doszło dopiero w połowie XIX wieku (do czego w znacznym stopniu przyczyniła się publikacja książki Victora Hugo Notre-Dame de Paris, w Polsce znanej pod tytułem Dzwonnik z Notre-Dame) - podczas rozpoczętych w 1845 roku i prowadzonych przez następne 25 lat prac, które nadzworował Eugène Viollet-le-Duc, dodatkowo dodano do katedry iglicę sięgającą 90 metrów wysokości, oraz liczne, wzorowane na średniowiecznych, gargulce-chimery.

Kościół jest pięcionawowy, z krótkim transeptem, dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem oraz pięcioma dużymi kaplicami. Ma 128 metrów długości, 48 metrów szerokości i 35 metrów wysokości. Może pomieścić ok. 9 tys. osób. Najbardziej znanym obrazem katedry jest widok jej fasady głównej, zachodniej, z dwiema płasko zakończonymi wieżami, wysokimi na ok. 70 metrów (wieża północna jest nieco wyższa). Z wież (można wejść po 387 schodach - wejście płatne) rozciąga się spektakularny widok. W wieży południowej wisi słynny, odlany w 1686 roku dzwon, Emmanuel, jeden z dziesięciu dzwonów katedry. Całą szerokość fasady zajmują trzy portale, nad którymi znajduje się tzw. galeria królewska, z 28 rzeźbami posągami królów żydowskich. Lewy, północny portal, pochodzący z XIII wieku, poświęcony jest Matce Boskiej i ozdobiony jest płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z jej życia. Z XIII wieku pochodzi także portal środkowy, z wyrzeźbioną na nim sceną Sądu Ostatecznego (chociaż tylko jego niewielka część zachowana jest w postaci oryginalnej) oraz portal prawy, zwany portalem św. Anny (chociaż tu z kolei zdobiący go tympanon zawiera rzeźby z drugiej połowy XII wieku, należace do najstarszych zachowanych elementów katedry. Nad środkowym portalem zwraca uwagę zapewniająca dopływ światła do wnętrza świątyni rozeta (w całości XIX-wieczna rekonstrukcja) o średnicy 9,6 m, z umieszczonym w jej centrum medalionem przedstawiającym Matkę Boską. Wielkie rozety ozdobione witrażami umieszczone są też w obu ramionach transeptu; większą i bardziej znaną jest mająca prawie 13 metrów średnicy rozeta w ramieniu południowym z postacią Chrystusa w otoczeniu apostołów, męczenników i proroków w centrum, poważnie uszkodzona podczas rewolucji w 1830 roku, zrekonstruowana i dziś składająca się zarówno z elementów średniowiecznych, jak XIX-wiecznych. W XIX-wiecznym skarbcu katedralnym przechowywane są m.in. cenne relikwie, naczynia liturgiczne i dzieła sztuki sakralnej.

We wnętrzu, poza witrażami, warto zwrócić uwagę na XIX-wieczną rekonstrukcję ołtarza głównego i znajdujące się w pobliżu XIV-wieczne płaskorzeźby, sklepienie krzyżowe wznoszące się na wysokość 35 metrów, a także na wielkie malowidła zdobiące kaplice. Na szczególną uwagę zasługują organy katedry, przy których pracowali tak wybitni budowniczowie organów jak François Thierry (1677-1749) czy Aristide Cavaillé-Coll (1811-1899); gruntowna renowacja istrumentu miała miejsce w 1992 roku. Organy katedry paryskiej należą do najlepszych we Francji; można je usłyszeć podczas nabożeństw, ale także podczas specjalnie organizowanych koncertów.

W 2019 roku, 15 kwietnia, na kilka dni przez świętami Wielkiejnocy, w katedrze Notre-Dame wybuchł groźny pożar, który zniszczyl dach kościoła, wspomnianą wyżej iglicę, częściowo jedną z wież, a także część wyposażenia wnętrza. Świątynia ma być odbudowana, jednak przez co najmniej kilka lat po pożarze nie będzie dostępna dla turystów. Zamieszczone na tej stronie informacje o katedrze, a także zdjęcia, odnoszą się do okresu przed pożarem.

Teren na północny zachód od katedry zajmuje rozległy plac - zaprojektowany przez Hausmanna. W 2006 roku plac ten, wcześniej znany jako Place du Parvis Notre-Dame, został przemianowany i dziś nosi nazwę "Parvis Notre-Dame - place Jean-Paul II". W zachodniej części placu znajduje się wjście do krypty (Crypte archéologique de l'île de la Cité) - utworzonego w 1965 roku stanowiska archeologicznego pozwalającego zobaczyć ślady najwcześniejszych okresów historii Paryża, czasów rzymskich, a także epoki Merowingów, gdy na tym terenie stał wspomniany wyżej paleochrześcijański kościół Saint-Étienne. Widoczna na środku placu gwiazda z brązu wyznacza "point zéro" - punkt, od którego liczy się we Francji odległości. Po prawej stronie placu (gdy stoimy twarzą do katedry) znajduje się konny pomnik Karola Wielkiego i jego dwóch rycerzy , Rolanda i Oliviera, znanych ze średniowiecznego poematu. Z położonego na południowy wschód od katedry skweru - Square Jean XXIII - dobrze widoczne są otaczające apsydę katedry XIV-wieczne łuki przyporowe o rozpiętości 15 metrów. Z tego właśnie skweru wychodzą dwa wcześniej wspomniane mosty, Pont de l'Archevêché oraz Pont Saint-Louis . Na wschodnim krańcu wyspy, znanym jako Square de l'Île-de-France, stoi pomnik (Mémorial des Martyrs de la Déportation ), upamiętniający deportację 200 tys. ludzi z Francji Vichy do niemieckich obozów koncentracyjnych.

Na południowy wschód od Île de la Cité leży druga z wysp na Sekwanie, wyspa św. Ludwika (Île Saint-Louis), do XVII wieku niezamieszkała, później szybko urbanizowana, na którą można przejść wspomnianą wyżej kładką pieszą (Pont Saint-Louis) położoną w 1970 roku (pierwsze połączenie między wyspami zostało zbudowane w 1630 roku). Innymi mostami, którymi można dostać się na wyspę św. Ludwika, są: Pont de Sully , Pont de la Tournelle , Pont Marie , oraz Pont Louis-Philippe . W pobliżu północnego końca tego ostatniego mostu, w dzielnicy Le Marais, zamieszkałej przed drugą wojną światową przez dużą populację żydowską, znajduje się Mémorial de la Shoah , upamiętniające ofiary Holokaustu muzeum otwarte przez prezydenta Jacquesa Chiraca 27 stycznia 2005 roku, w dniu 60. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz, a nieco dalej na północny zachód - późnogotycki kościół Saint-Gervais-Saint-Protais , zbudowany w latach 1494-1657, zamknięty (ale w stosunkowo niewielkim stopniu zniszczony) podczas Rewolucji Francuskiej, odrestaurowany w XIX wieku, z fasadą ukończoną w XVII wieku i będącą pierwszym przykładem architektury francuskiego baroku; we wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na organy, na których grali niegdyś (jako organiści kościoła) Louis Couperin i François Couperin.

W przeciwieństwie do Ile de la Cite, Île Saint-Louis nie ma większego znaczenia turystycznego i odwiedzana jest głównie ze względu na lodziarnię Berthillon, uważaną za najlepszą w Paryżu. Może być interesująca dla turystów z Polski, bowiem tu znajduje się XVII-wieczny Hôtel Lambert , w latach 1843–1975 należący do książąt Czartoryskich, przez długi czas będący głównym ośrodkiem polskiej Wielkiej Emigracji (budynek jest własnością prywatną i nie jest udostępniony do zwiedzania). Również na wyspie św. Ludwika znajduje się Biblioteka Polska (Société Historique et Littéraire Polonaise - Bibliothèque Polonaise de Paris), założona w 1838 jako fundacja Wielkiej Emigracji (częścią biblioteki jest Muzeum Adama Mickiewicza, a także tzw. salonik Chopina), zaś pod adresem 36 Quai de Béthune stoi dom , gdzie mieszkała od 1912 roku (do śmierci w 1934 roku) Maria Skłodowska-Curie. Godnym uwagi zabytkiem na wyspie jest barokowy kościół Saint-Louis-en-l'Île , zbudowany w latach 1664-1726, bogato wyposażony, znany z odbywających się tu koncertów muzyki klasycznej.


Większość ważniejszych zabytków Paryża na prawym brzegu Sekwany, pomijając rejon Pól Elizejskich oraz historycznej dzielnicy Montmartre, leży na północ i północny zachód od omówionych przed chwilą wysp na Sekwanie, w obszarze ograniczonym od południowego wschodu Sekwaną, od północnego zachodu krótką ulicą rue Royale biegnącą od placu Zgody do kościoła św. Magdaleny, , następnie łukiem tzw. wielkich bulwarów biegnących przez plac Opery i plac Republiki do placu Bastylii , wreszcie, od południowego wschodu, bulwarem Henryka IV (Boulevard Henri-IV) prowadzącym od placu Bastylii do mostu de Sully . Do tzw. wielkich bulwarów zalicza się biegnące wzdłuż dawnych fortyfikacji Paryża bulwary: de la Madeleine , des Capucines , des Italiens , Montmartre , Poissonnière , de Bonne-Nouvelle , Saint-Denis , Saint-Martin , du Temple , des Filles-du-Calvaire oraz Beaumarchais . Oznaczony markerem rozległy (283 metry długości i 119 metry szerokości) plac Republiki (Place de la République), leżący na styku 3^e, 10^e i 11^e, powstał w ramach wielkiej przebudowy Paryża w drugiej połowie XIX wieku; obecna nazwa została przyjęta po proklamacji III Republiki. Na placu stoi alegoryczny pomniki Republiki przedstawiający wykonaną z brązu postać Marianny (Marianne) otoczoną posągami Wolności, Równości i Braterstwa oraz płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z czasów Rewolucji Francuskiej.

Cały ten obszar pokrywa się w przybliżeniu z obszarem czterech centralnych okręgów Paryża, od 1^er do 4^e, (pomijajac wyspy na Sekwanie i południowo-wschodni kraniec 4^e, za bulwarem Henryka IV), z "wielkimi bulwarami" oddzielającymi je od okregów zewnętrznych, 9^e, 10^e i 11^e. W jego zachodniej części, na zachód od ulic du Louvre i Montmartre , najważniejszymi z turystycznego punktu widzenia są bez wątpienia okolice Luwru , Palais Royal i ogrodów Tuileries , ciągnących się od placu Carrousel do placu Concorde . Z zabytków sakralnych na szczególną uwagę zasługują kościoły św. Magdaleny i św. Rocha (Saint-Roch). Nie można pominąć także placu Vendôme i placu Opery (Place de l'Opéra) ze słynnym budynkiem Opéra Garnier . Do najważniejszych ulic należą: zachodnia część rue de Rivoli , rue Saint-Honoré oraz avenue de l'Opéra .

Wiekszość dziś wydawanych przewodników po Paryżu za najważniejszą atrakcję miasta położoną w centralnej części obszaru, który omawiamy w niniejszym rozdziale, położonej miedzy ulicami du Louvre i Montmartre a bulwarem znanym jako boulevard de Sébastopol , stanowiącym granicę między 1^er i 4^e oraz 2^e i 3^e, uznałaby najprawdopodobniej Forum des Halles (krócej: Les Halles) - zbudowany na miejscu słynnego targowiska o historii sięgającej XII wieku rozbudowany nowoczesny wielopoziomowy kompleks handlowo-rozrywkowo oraz komunikacyjny, polączony z terenami zielonymi (Jardins des Halles). Nie można zaprzeczyć, że jest to w ostatnich latach jedno z najpopularniejszych miejsc w Paryżu. Jeśli jednak, będąc w tych okolicach, szuka się jakiejś rzeczywistej atrakcji turystycznej, to należałoby raczej odwiedzić pobliski kościół Saint-Eustache - pięcionawową świątynię z wzorowanym na Notre-Dame wnętrzem i godnymi uwagi witrażami, znaną z największych organów we Francji. Budowa kościoła, rozpoczęta w 1532 roku w stylu późnego gotyku, ukończona została 100 lat później i konsekrowana w 1637 roku. Podczas Rewolucji kościół został sprofanowany i splądrowany. Później ucierpiał w pożarze w 1844 roku, a następnie został podpalony podczas Komuny Paryskiej. W kościele zostali ochrzczeni m.in. kardynał Richelieu, Jeanne-Antoinette Poisson (Madame de Pompadour) i Molier (którego wziął tu także ślub). Świątynia był też wielokrotnie sceną pogrzebów znanych osób. W 1855 roku w kościeleSaint-Eustache miało miejsce prawykonanie Te Deum Berlioza, w 1866 roku - prawykonanie Mszy uroczystej Liszta. Dziś organizowane są w kościele koncerty muzyki klasycznej i recitale organowe.

Wschodnia część omawianego obszaru, położona w 3^e i 4^e - to w przybliżeniu dwie historyczne dzielnice - Beaubourg, gdzie najważniejszą atrakcją turystyczną jest dziś muzeum znane jako Centre Pompidou (zob. niżej), oraz Le Marais, ze słynnym placem Wogezów (Place des Vosges), i historycznymi ulicami takimi rue de Rivoli , rue des Francs-Bourgeois i rue des Rosiers . W południowej części dzielnicy Le Marais warto zwrócić uwagę na dwa kościoły, Saint-Paul-Saint-Louis oraz Saint-Gervais-Saint-Protais , a także na oznaczoną markerem wieżę Tour Saint-Jacques (o kościele Saint-Gervais-Saint-Protais oraz wieży mówiliśmy już wyżej). W dzielnicy Le Marais znajduje się też kilka interesujących muzeów (-), o których będziemy mówili za chwilę.

Zwiedzanie dzielnicy Le Marais można zacząć od placu Bastylii (Place de la Bastille), polożonym w miejscu, gdzie stykają się 4^e, 11^e i 12^e, . Sam plac, na który można w ciągu 10-15 minut dojść z wyspy św. Ludwika mostem Pont de Sully i bulwarem bulwarem Henryka IV , bierze swą nazwę od wzniesionej w 1370 roku twierdzym w XVII wieku przekształconej w więzienie. Zdobycie twierdzy 14 lipca 1789 roku (i jej późniejsze zburzenie) stało się początkiem Rewolucji Francuskiej. Obecnie na placu Bastylii stoi tzw. Kolumna Lipcowa, Obecnie na placu stoi Kolumna Lipcowa, zbudowana z przetopionych armat Napoleona, wzniesiona w 1840 roku dla upamiętnienia ofiar rewolucji lipcowej z 1830 roku. Od południowego wschoduprzy placu stoi nowoczesny budynek Opéra Bastille, owarty w 1989 roku, w dwusetną rocznicę Rewolucji.

Na placu Bastylii zaczyna się prowadząca na północny zachód ulica rue Saint-Antoine , po kilkuset metrach zmieniająca się w rue de Rivoli . Skręcając po około 300 metrach z rue Saint-Antoinne w prawo, na północny wschód, można dojść w ciągu paru minut do placu Wogezów (Place des Vosges), głównego placu dzielnicy Le Marais. Place des Vosges, dziś plac publiczny, do 1800 roku Place Royale - to dokładnie kwadratowy i idealnie symetryczny plac o wymiarach 140 m x 140 m, przez wiele przewodników turystyczncyh uznawany za najpiękniejszy plac na świecie. Otacza go 36 domów, po 9 z każdej strony, z arkadami, mieszczących dziś sklepy, antykwariaty, eleganckie restauracje (w tym słynną L'Ambroisie z trzema gwiazdkami Michelina) i kawiarnie. Place des Vosges został wytyczony na polecenie Henryka IV w latach 1605-1612 jako najstarszy plac w Paryżu w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się jedna jedna z rezydencji królewskich, zburzona na rozkaz Katarzyny Medycejskiej po tragicznej śmierci podczas turnieju rycerskiego Henryka II Walezjusza. Na środku placu stoi konny posąg Ludwika XIII (jest to XIX-wieczna rekonstrukcja pomnika postawionego tu pierwotnie w pierwszej połowie XVII wieku i zniszczonego podczas Rewolucji), otoczony ogrodem w stylu francuskim. W jednym z największych budynków przy placu, znanym jako Hôtel de Rohan-Guémené, w latach 1832-1848 mieszkał Victor Hugo (dziś mieści się tu muzeum biograficzne, Maison Victor Hugo , jedno z muzeów miejskich Paryża). Otaczająca plac dzielnica Le Marais, pierwotnie zamieszkała przez przedstawicieli arystokracji i świata polityki, już pod koniec XVII wieku, gdy rezydencja królów Francji została przeniesiona do Luwru, zmieniła charakter, stając się w coraz większym stopniu dzielnicą drobnych kupców i biedoty, a w XIX wieku - typową dla ówczesnych miast europejskich dzielnicą przemysłową. Później dzielnica jeszcze bardziej podpuadła. W latach międzywojennych przybyli tu z krajów Europy Centralnej Żydzi, co pozostawiło wyraźne ślady na dwu bodaj najbardziej znanych handlowych ulicach dzielnicy, rue des Francs-Bourgeois i rue des Rosiers , stanowiącej centrum dzisiejszej dzielnicy żydowskiej. W wyniku zapoczątkowanej przez prezydenta Pompidou w latach 60. XX wieku rewitalizacji dzielnicy Le Marais przekształciło się w drugiej połowie XX wieku w zamożną i elegancką dzielnice rezydencjalno-handlową pełniącą zarazem rolę paryskiego Starego Miasta; pod koniec lat 80. XX wieku dzielnica stała się też najważniejszym w Paryżu ośrodkiem środowiska LGBT.

Markerem oznaczony jest stojący przy końcu ulicy Saint-Antoine jezuicki kościół Saint-Paul-Saint-Louis, w obecnym kształcie pochodzący z lat 1627-1641. Podczas Rewolucji został sprofanowany, na początku XIX wieku zwrócony katolikom i przywrócony do kultu. Naprzeciwko kościoła zaczyna się rue de Sévigné , ulica biorąca nazwę od nzawiska Marie de Rabutin-Chantal, marquise de Sévigné (1626-1696), autorki znanych Listów pani de Sévigné (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981), która mieszkała w budynku zwanym Hôtel Carnavalet, na skrzyżowaniu rue de Sévigné i rue des Franc-Bourgeois. Ten budynek i budynek z nim sąsiadujący stały się później siedzibą muzeum historycznego, znanego jako Musée Carnavalet , dziś (luty 2019) tymczasowo zamkniętego z powodu renowacji. Niecałe 300 metrów dalej na północ, przy ulicy rue de Thorigny, działa Musée Picasso , otwarte w 1985 roku, bedące głównym centrum badań nad życiem i twórczością artysty (oprócz dzieł samego Picassa można tu zobaczyć także prace Matisse'a, Renoira, Cézanne'a, Corota oraz eksponaty związane ze sztuką afrykańską i iberyjską, należące niegdyś w większości do kolekcji Picassa, a także fotografie, książki, itp.). Ok. 500 metrów na północny zachód od Musée Picasso znajduje się Musée d’Art et d’Histoire du Judaïsme - największe we Francji historii i kultury Żydów w Europie i Północnej Afryce , od Średniowiecza do XX wieku, a jeszcze dalej na północ - Musée des arts et métiers , założone w 1794 roku muzeum historii techniki, bedące najstarszą tego rodzaju placówką muzealną na świecie.

Jak już wspomniano, przy kościele Saint-Paul-Saint-Louis , za skrzyżowaniem z rue de Sévigné, zaczyna się rue de Rivoli - jedna z najbardziej znanych, najelegantszych ulic Paryża. Stanowi przedłużenie ulicy rue Saint-Antoine i biegnie w przybliżeniu równolegle do Sekwany. Łącznie, licząc od skrzyżowania z rue de Sévigné do północno-wschodniego narożnika placu Concorde ulica ma ok. 3 km długości. Idąc nią po niecałych 800 metrach dochodzimy do wcześniej już omówionego ratusza , a po następnych 270 metrach do (także już omówionej) wieży Saint-Jacques .

Z każdego z tych miejsc - jeśli pójdziemy na północny wschód - mamy parę minut do Centre Georges Pompidou , znanego też jako Centre Beaubourg, mieszczącego się w charakerystycznym budynku ze stali i szkła zaprojektowanym i zbudowanym w latach 70. XX wieku. Główną instytucją kultury w Centre Pompidou jest Musée National d'Art Moderne - jedno z najważniejszych w skali światowej muzeów sztuki nowoczesnej. Do stałej ekspozycji muzeum należą dzieła m.in. Picasse'a, Braque'a, Matisse'a, Légera, Kandinsky'ego, Paula Klee, Mondriana, Chagalla, Salvadora Dali, Warhola, Pollocka, Joana Miró i wielu innych artystów tej klasy. Poza kolekcją muzealną Centre Pompidou jest też siedzibą Bibliothèque publique d’information - paryskiej biblioteki publicznej i innych instytucji kultury.

Jeśli natomiast pójdziemy od wieży Saint-Jacques ulicą rue de Rivoli jeszcze paręset metrów na północny-zachód, dojdziemy szybko do skrzyżowania z rue de l'Amiral-de-Coligny i rue du Louvre . Markerem oznaczony jest - zwrócony fasadą na północny zachód, w stronę placu przylegającego do rue de l'Amiral-de-Coligny - kościół Saint-Germain-l'Auxerrois, jeden z najstarszych kościołów Paryża, z charakterystyczną asymetrzycznie umieszczoną wieżą. Wzniesiony w pierwszej połowie XI wieku w miejscu wcześniejszego sanktuarium z epoki Merowingów, zniszczonego przez Normanów, sprofanowany i zniszczony podczas Rewolucji, został odrestaurowany w XIX wieku. Ze względu na liczne przebudowy nie charakteryzuje się jednolitym stylem - za dominujący styl świątyni uważa się późny gotyk. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na XVI-wieczną fmalandzką nastawę ołatarzową oraz na dekorację rzeźbiarską z XIII-XV wieku. Kościół jest znany m.in. stąd, że dźwięk jego dzwonów w 1572 roku miał stanowić sygnał do rozpoczęcia tzw. nocy św. Bartłomieja.

Luwr
Na północny zachód od ulicy rue de l'Amiral-de-Coligny zaczyna się teren Luwru (Louvre) - dawnego pałacu królewskiego, obecnie muzeum sztuki (Musée du Louvre ), jednego z największych i najważniejszych muzeów na świecie. W zbiorach muzealnych, liczących ok. 300 tys. dzieł sztuki, pochodzących ze wszystkich okresów historii ludzkości, od czasów najdawniejszych do połowy XIX wieku (prace późniejsze eksponowane są w inych muzeach, w tym we wspomnianym przed chwilą Musée National d'Art Moderne w Centre Pompidou, oraz w Musée d'Orsay, o którym będziemy mówili niżej), znajdują się m.in. tak znane dzieła, jak pochodząca z XVIII wieku p.n.e. stella z babilońskim zbiorem praw zwanym kodeksem Hammurabiego (odnaleziona w 1901 roku w Suzie, w dzisiejszym Iranie), marmurowa rzeźba hellenistyczna z III lub II wieku p.n.e. znana jako Nike z Samotraki (odnaleziona w 1863 roku na wyspie Samotraka przez francuskiego archeologa-amatora Charlesa Champoiseau) i inna marmurowa rzeźba z okresu hellenistycznego z ok. 130–100 r. p.n.e., znana jako Wenus z Milo (znaleziona przez greckiego wieśniaka w 1820 roku na jednej z wysp w w archipelagu Cyklad na Morzu Egejskim, odkupiona przez francuskiego żeglarza i przekazana Ludwikowi XVIII), czy Mona Lisa - namalowany na drewnie topoli obraz olejny Leonarda da Vinci, kupiony, wraz z innymi dziełami artysty, przez Franciszka I w 1547 roku.

Luwr leży na prawym brzegu Sekwany, miedzy rzeką a odcinkiem ulicy rue de Rivoli . Od wschodu ogranicza teren Luwru wspomniana wyżej ulica rue de l'Amiral-de-Coligny , na którą wychodzi wschodnia fasada Luwru ze słynną kolumnadą Perraulta (od nazwiska żyjącego w latach 1613-1688 architekta, Claude'a Perraulta), uchodzącą za jeden z najwybitniejszych przykładów tzw. stylu Ludwika XIV. Od zachodu zamyka teren Luwru plac Carrousel (Place du Carrousel), za którym w stronę placu Zgody (Place de la Concorde) ciągną się dalej na północny zachód ogrody Tuileries .

Historia Luwru jako pałacu królewskiego sięga końca XII wieku, gdy król Filip II August wzniósł w tym miejscu zamek warowny mający strzec dostępu do Paryża od północnego zachodu.. Później Luwr został włączony w obręb miasta i przekształcony w rezydencję królewską. W XVI wieku na polecenie Franciszka I pałac został przebudowany w stylu francuskiego renesansu, a później był jeszcze wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany przez królów z dynastii Burbonów, w tym przez Henryka IV, następnie przez Ludwika XIII i Ludwika XIV, wreszcie, po Rewolucji Francuskiej, gdy Luwre nie pełnił już funkcji rezydencji królewskiej, lecz funkcję otwartego dla publiczności muzeum, przez Napoleona. Rozbudowa pałacu była też kontynuowana w okresie Restauracji, a później Drugiego Cesarstwa i Drugiej Republiki. Do daleko idących zmian doszło w końcu XIX wieku, po tym, jak podczas Komuny Paryskiej spalony został sąsiadujący z Luwrem od zachodu pałac Tuileries: pozostałości tego pałacu zostały, podczas odbudowy, włączone do kompleksu Luwru, a cały zespół otworzył się na zachód, w stronę ogrodów Tuileries i placu Concorde. Ostatnia wielka przebudowa kompleksu Luwru (projekt "Grand Louvre" prezydenta Mitteranda) miała miejsce w latach 80. i 90. XX wieku : wówczas na dziedzińcu Luwru pojawiła się m.in. charakterystyczna szklana piramida, zaprojektowana przez amerykańskiego architekta chińskiego pochodzenia Ieoh Ming Peia.

Dzisiaj cały kompkeks zabudowań Luwru składa się z trzech głównych części zorganizowanych wokół dużego, otwartego na zachód dziedzińca zwanego dziedzińcem Napoleona . Na wschód od dziedzińca Napoleona znajduje się skrzydło Sully (aile Sully), budowla otaczająca wewnętrzny kwadratowy dziedziniec, zwany Cour Carrée (w tej części kompleksu znajdują się najstarsze zachowane elementy dawnego pałacu królewskiego). Oznaczona markerem środkowa część zachodniego boku zespołu zabudowań otaczających Cour Carrée nosi nazwę pawilonu Sully (Pavillon Sully, także: Pavillon de l'Horloge). Południowe skrzydło kompleksu, położone od strony Sekwany, nosi nazwę skrzydła Denona (aile Denon), od nazwiska Dominique'a Vivanta Denona (1747-1825), pierwszego dyrektora muzeum w Luwrze mianowanego przez Napoleona. Skrzydło północne, zwane skrzydłem Richelieu (aile Richelieu) jest jedną z najpóźniej zbudowanych części kompleksu; przez pewien czas było zajmowane przez francuskie ministerstwo finansów, od czasu uruchomienia projektu "Grand Louvre" jest częścią zespołu muzealnego. Markerem oznaczony jest budynek znany jako Pavillon de Flore , niegdyś część pałacu Tuileries, a markerem - położony w północnym skrzydle Luwru tzw. pawilon Marsan (Pavillon de Marsan). Mieści się tu (wejście od rue de Rivoli) m.in. otwarte w 1905 roku Musée des Arts décoratifs eksponujące bogate zbiory sztuki zdobniczej i użytkowej od czasów Średniowiecza do naszych czasów. Marker oznacza wspomnianą wyżej szklaną piramidę umieszczoną na dziedzińcu Luwru podczas ostatniej przebudowy zespołu muzealnego, a marker - konny pomnik Ludwika XIV.

Za początek kolekcji Luwru uważa się zazwyczaj dzieła sztuki zgromadzone w pierwszej połowie XVI wieku przez Franciszka I, w tym przede wszystkim dzieła Leonarda da Vinci, kupione od spadkobierców artysty. Początek kolekcji sztuki antycznej stanowiły zbiory zgromadzone przez Ludwika XIII i Ludwika XIV, pozostawione w Luwrze po przeniesieniu dworu królewskiego do Wersalu. Podczas Rewolucji Francuskiej, gdy Luwr został otwarty dla publiczności, do tzw. Centralnego Muzeum Sztuki włączano liczne dzieła pochodzące ze zniszczonych kościołów i likwidowanych klasztorów. W czasach Napoleona zbiory rosły w dużej mierze dzięki przekazywaniu tu dzieł sztuki zrabowanych w podbijanych przez wojska cesarskie krajach. Po upadku Napoleona większość bezprawnie zawłaszczonych dzieł wróciła do właścicieli, ale zbiory muzealne w XIX wieku wciąż, w sposób już nie budzący zastrzeżeń, poprzez zakupy i przyjmowanie darowizn, się powiększały - zwłaszcza w okresie Restauracji, za panowania Ludwika XVIII i Karola X oraz w czasach Drugiego Cesarstwa.

Dziś zbiory Musée du Louvre, ekspnowane na czterech kondygnacjach wszystkich trzech skrzydeł kompleksu, są podzielona na osiem działów - Dział Sztuki Starożytnego Egiptu, Dział Sztuki Starożytnej Grecji, Etrurii i Rzymu, Dział Sztuki Bliskiego Wschodu, Dział Sztuki Islamu, Dział Rzemiosła Artystycznego, Dział Malarstwa oraz Dział Rysunku i Grafiki. Szczegółowe informacje o strukturze muzeum, rozmieszczeniu eksponatów w poszczególnych skrzydłach kompleksu oraz o warunkach i możliwościach zwiedzania można znaleźć na oficjalnej stronie muzeum (zob. ➤ louvre.fr).

Zachodnią cześć głównego dziedzińca Luwru stanowi, jak wspomniano, plac znany jako Place du Carrousel , położony w miejscu, gdzie dawniej znajdowała się glówna cześć dziś już nie istniejącego pałacu Tuileries. Po północno-zachodniej stronie tego placu stoi wzorowany na łuku Septymiusza Sewera w Rzymie łuk triumfalny z trzema bramami przejazdowymi - Arc de Triomphe du Carrousel , zaprojektowany jako wjazd do pałacu Tuileries, zbudowany z marmuru w latach 1806-1808 dla upamiętnienia zwycięstw militarnych Napoleona (m.in. pod Austerlitz w 1805 roku) i jego dyplomatycznych sukcesów. Na szczycie łuku stały pierwotnie słynne cztery konie z pozłacanego brązu zdobiące wcześniej fasadę Bazyliki św. Marka w Wenecji, po zdobyciu Wenecji przez Napoleona przywiezione przez niego do Paryża. Po upadku Napoleona rzeźby zostałe zwrócone Wenecji, a na szczycie łuku w Paryżu stanęła w 1828 roku kwadryga dłuta Françoisa Josepha Bosio, mająca upamiętniać restaurację Burbonów. Warto wiedzieć, że na wzór Arc de Triomphe du Carrousel zaprojektowany został Marble Arch w Londynie, wzniesiony w latach 1826-1833.

Na zachód od Place du Carrousel, między Sekwaną a ulicą rue de Rivoli , rozciągają się na północny zachód, aż do placu Zgody (Place de la Concorde) ogrody Tuileries (Jardins des Tileries), należące niegdyś do pałacu Tuileries i będące jedyną pozostałością po tym założeniu pałacowo-ogrodowym. Ogrody, założone przez Katarzynę Medycejską i otwarte dla publiczności w 1667 roku, przekształcone w park miejski po Rewolucji Francuskiej, są od początków XIX wieku jednym z najczęściej odwiedzanych parków Paryża. Pod koniec XX wieku i na początku XXI wieku z inicjatywy prezydenta Chiraca umieszczono na terenie parku liczne rzeźby, z których najstarsze pochodzą z XVII wieku, a najnowsze są dziełem żyjących artystów. W zachodniej części Jardins des Tuileries warto zwrócić uwagę na pochodzący z czasów Drugiego Cesarstwa niewielki budynek mieszczący tzw. Musée de l'Orangerie , z bogatą kolekcją dzieł impresjonistów i postimpresjonistów (Monet, Cézanne, Matisse, Modigliani, Picasso, Renoir, Rousseau, Sisley, Utrillo, i in.). W oznaczonym markerem budynku znanym jako Jeu de Paume z połowy XIX wieku, pierwotnie zaprojektowanym jako pmieszczenie do podobnej do palanta gry w piłkę (stąd nazwa), organizowane są wystawy sztuki współczesnej.

Od zachodu ogrody Tuileries zamyka plac Zgody (Place de la Concorde). Stąd na północny wschód wybiega niedługa ulica rue Royale , prowadząca do placu znanego jako Place de la Madelaine , przy którym stoi neoklasycytstyczny kościół św. Magdaleny (Église de la Madelaine), jeden z najbardziej znanych kościołów Paryża. Budowę świątyni rozpoczęto w 1763 roku, jednak nie zdołano jej ukończyć do wybuchu Rewolucji, a po wybuchu Rewolucji została wstrzymana, Prace zostały wznowione za Napoleona, ale ostatecznie kościół został ukończony dopiero pod koniec pierwszej połowy XIX wieku i konsekrowany w 1842 roku. Organistami w kościele byli m.in. Camille Saint-Saëns i Gabriel Fauré. W 1849 roku odbyła się w kościele św. Magdaleny msza żałobna po śmierci Chopina (podczas której wykonano Requiem Mozarta; w 1856 roku w tymże kościele odbyło się też nabożeństwo żałobne nad trumną Adama Mickiewicza.

Na Place de la Madeleine zaczyna się ciąg "wielkich bulwarów" Paryża, o których wspominaliśmy wyżej - z pierwszymi pięcioma: de la Madeleine , des Capucines , des Italiens , Montmartre i Poissonnière . Bulwary des Capucines i des Italiens łączą się na placu Opery (Place de l'Opéra), przy którym stoi historyczny budynek Opéra Garnier , wybudowany w stylu eklektycznym w latach 70. XIX w. według projektu Charles'a Garniera. Od otwarcia w 1875 roku do czasu wybudowania przy placu Bastylii gmachu Opéra Bastille, historyczny budynek przy placu Opery był siedzibą francuskiej Opery Narodowej; dziś dawna Opéra Garnier, zwana obecnie Palais Garnier, jest salą koncertową, w której odbywają się przedstawienia baletu.

Elegancką ulicą handlową znaną jako rue de la Paix , wychodzącą z południowego końca placu Opery, można dojść w ciągu paru minut do charakteryzującego się regularnym kształtem placu Vendôme (Place Vendôme), jednego z najsłynniejszych placów Paryża, wytyczonego na przełomie XVII i XVIII wieku i mającego upamiętniać sukcesy armii Ludwika XIV. Ustawiony w 1699 roku na placu konny pomnik króla został obalony podczas Rewolucji i w 1810 roku zastąpiony wzorowaną na rzymskiej kolumnie Trajana kolumną z pomnikiem Napoleona, później też przy różnych okazjach niszczoną i rekonstruowaną. Turystę polskiego może zainteresować informacja, że na budynku pod numerem 12 znajduje się tablica upamiętniająca miejsce śmierci Chopina.

Inna prestiżowa ulica centrum Paryża, avenue de l'Opéra , wychodząca z placu Opery na południowy wschód w stronę Luwru, doprowadza w ciągu paru minut do oznaczonego markerem skrzyżowania, które przecina biegnąca mniej więcej równolegle do rue de Rivoli ważna handlowa ulica rue Saint-Honoré . Z tego skrzyżowania krótką ulicą rue de Rohan biegnącą na południe można dojść do skrzyżowania z rue de Rivoli na północnym krańcu placu Carrousel . Idąc avenue de l'Opéra warto zboczyć do oznaczonego markerem późnobarokowego kościoła św. Rocha (Saint-Roch), stojącego w miejscu rozebranej szesnastowiecznej kaplicy św. Zuzanny jednego z większych kościołów Paryża. Kościół został zbudowany w latach 1653-1740; podczas Rewolucji został powżnie zniszczony, w XIX wieku zrekonstruowany. Kościół znany jest z nagrobków wielu osobistości ważnych dla historii miasta, w tym Pierre'a Corneille'a, Denisa Diderota, Paula d’Holbacha i Claude'a Adriena Helvétiusa.

Markerem oznaczony jest stojący w pobliżu wspomnianego skrzyżowania pałac zwany Palais Royal, wybudowany pierwotnie dla kardynała Richelieu, później zapisany przez kardynała Ludwikowi XIII, dziś będący siedzibą francuskiej Rady Stanu (Conseil d'État), Rady Konstytucyjnej i Ministerstwa Kultury. W Palais Royal w 1661 roku rozpoczął działalność teatr Moliera (który w 1673 roku zmarł tu na scenie w czasie spektaklu). Część pomieszczeń Palais Royal zajmuje francuski teatr narodowy - Comédie-Française, utworzony w 1680 roku przez Ludwika XIV przez połączenie teatru Moliera z innymi paryskimi teatrami. W położonych za pałacem ogrodach organizowane są od czasu do czasu imprezy plenerowe.


Avenue des Champs-Élysées (krótko: les Champs Élysées) to reprezentacyjna aleja Paryża, łącząca plac Zgody z placem Charles'a de Gaulle'a (zwanym dawniej placem Gwiazdy - Place de l'Étoile). Pola Elizejskie ciągną sie na długości prawie 2 km w 8^e, w północno-zachodniej części centralnego Paryża. W swej części wschodniej Pola Elizejskie biegną przez park - Jardins des Champs-Élysées , ciągnący się do placu Clemenceau (Place Clemenceau) i dalej do ronda znanego jako Rond-Point des Champs-Élysées ; zabudowana po obu stronach część zachodnia, z licznymi sklepami, lokalami gastronomicznymi, kinami, teatrami, itp., jest jedną z najsłynniejszych i najczęściej odwiedzanych przez turystów ulic Paryża. Corocznie 14 lipca, w dniu francuskiego Święta Narodowego, Avenue des Champs-Élysées jest sceną wielkiej defilady wojskowej odbieranej przez prezydenta Republiki.

Place de la Concorde , na którym zaczynają się Pola Elizejskie - to rozległy plac położony na północny zachód od ogrodów Tuileries . Plac, wytyczony w latach 1755-1775, pierwotnie nosił nazwę "Place Louis XV". Stojący na jego środku pomnik króla został usunięty podczas Rewolucji Francuskiej, plac został przemianowany na Place de la Révolution, a centralne miejsce na nim zajęła gilotyna - na której ścięto m.in. Ludwika XVI, Marię Antoninę i ponad tysiąc innych osób. Obecny kształt placu pochodzi z lat 1836-1846; za czasów monarchii lipcowej została też przyjęta na stałe obecna nazwa placu, wcześniej kilkakrotnie zmieniana. Na środku dzisiejszego placu Concorde stoi jeden z najbardziej charakterystycznych zabytków Paryża - pochodzący z XIII wieku p.n.e., wysoki na 23 metry i ważzący 230 ton egipski obelisk ze świątyni w Luksorze, podarowany Francji na początku lat 30. XIX wieku przez wicekróla Egiptu, Muhammada Alego. Na placu znajdują się też, po obu stronach obelisku, dwie fontanny wzorowane na fontannach na placu św. Piotra w Rzymie (Fontanna Mórz - Fontaine des Mers i Fontanna Rzek - Fontaine des Fleuves), a także osiem alegorycznych rzeźb (posągów kobiecych) mających personifikować główne miasta Francji. Na północny wschod z placu Zgody wybiega, jak już wspomniano, ulica rue Royale prowadząca w stronę placu i kościoła św. Magdaleny . Idąc z placu Zgody na południe wchodzi się na most znany jako Pont de la Concorde prowadzący do zamykającego perspektywę południkowej osi placu Concorde gmachu Palais Bourbon , dziś siedziby francuskiego Zgromadzenia Narodowego (zob. niżej). Na zachód biegną Pola Elizejskie, początkowo przez Jardins des Champs-Élysées , w stronę placu Clemenceau , na ktorym stoi pomnik generała de Gaulle'a. Na północny wschód od placu Clemenceau, zwrócony fasadą do rue du Faubourg Saint-Honoré (przedłużenia rue Saint-Honoré ), stoi Pałac Elizejski (Palais de l'Élysée), dziś pełniący funkcję siedziby prezydenta Francji i miejsca, gdzie odbywają się posiedzenia francuskiej Rady Ministrów.

Wybiegająca na południe z placu Clemenceau avenue Winston Churchill prowadzi w stronę mostu Aleksandra III (Pont Alexandre III), za którym rozciąga się rozległy park (Esplanade des Invalides ) zamknięty od południa zabudowaniami pochodzącego z drugiej połowy XVII wieku, zbudowanego na polecenie Ludwika XIV szpitala wojskowego znanego jako Hôtel national des Invalides (zob. niżej). Most, będący obok wieży Eiffla bodaj najważniejszym przykładem budowli paryskiej o wyłącznie metalowej konstrukcji, powstał w latach 1896-1900, z okazji organizowanej w Paryżu w 1900 roku Wystawy Światowej. Miał nawiązywać do tzw. dwuporozumienia, skierowanego przeciwko Niemcom tajnego sojuszu militarnego zwartego między Francją a Rosją w 1892 roku (czego wyrazem są m.in. umieszczone na moście godła Francji i Imperium Rosyjskiego oraz personifikacje Sekwany i Newy). Nazwa mostu pochodzi od imienia cara Aleksandra III Romanowa. Most Aleksandra III uważany jest za najpiękniejszy w Paryżu; jest też znany z widoków. Markerami i ozaczone są stojące po obu stronach avenue Churchill budynki znane jako, odpowiednio, Grand Palais i Petit Palas. Oba powstały, tak jak most Aleksandra III, w związku z Wystawą Światowę z 1900 roku. Grand Palais - to duża, przeszklona hala wystawowa zbudowana w stylu eklektycznym, z 240-metrową neoklasycystyczną fasadą z kolumnadą, bogato zdobioną attykami i rzeźbami. Od 1993 do 2005 roku budynek był zamknięty z powodu prac restauracyjnych. W zachodniej części Grand Palais mieści sie muzeum techniki. Petit Palais, budynek pod względem konstrukcyjnym przypominający Grand Palais, mieści Musée des Beaux-Arts de la ville de Paris, ze stałą kolekcją malarstwa, rżeźby, grafiki i sztuki użytkowej. Organizowane są tu też prestiżowe wystawy czasowe dzieł sztuki dawnej i współczesnej.

Ok. 300 m na zachód od placu Clemenceau leży wspomniane już wyżej rondo, Rond-Point des Champs-Élysées , przez które przebiega południkowo avenue Franklin Delano Roosevelt . Markerem oznaczone jest położone ok. 700 m na północ od ronda Musée Jacquemart-André (formalnie pod adresem 158, Boulevard Haussmann), prywatne muzeum eksponujące kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną przez Édouarda Andrégo (1833–1894) i Nélie Jacquemart (1841–1912), uważaną za jedną z najwspanialszych kolekcji prywatnych w Paryżu. Jeszcze kilkaset metrów dalej na północ leży Parc Monceau , utworzony w 1769 roku w stylu angielskim, otwarty dla publiczności w 1793 roku, popularny w przeszłości i popularny obecnie park miejski z licznymi placami zabaw dla dzieci, znany m.in. z faktu, że tu właśnie w 1797 roku miał miejsce pierwszy w historii skok ze spadochronem (z balonu).

Na Rond-Point des Champs-Élysées zaczyna się najbardziej popularny, długi na ok. 1,2 km odcinek Pól Elizejskich, prowadzący do dużego placu o kształcie ronda o średnicy 120 metrów, niegdyś zwanego placem Gwiazdy (Place de l'Étoile), dziś noszącego nazwę placu Charlesa de Gaulle'a (Place Charles de Gaulle), z którego rozchodzi się 12 szerokich ulic (z których jedną są Pola Elizejskie ), w tym avenue de Friedland , zmieniająca się później w bulwar Hausmanna biegnący aż do rejonu Opery , avenue Hoche biegnąca w stronę wspomnianego przed chwilą parku Monceau , avenue de la Grande-Armée idąca na północny zachód w stronę dzielnicy La Défense, Avenue Kléber prowadząca w stronę placu Trocadéro , Avenue d'Iéna prowadząca w stronę w stronę Pont d'Iéna i Wieży Eiffla , czy wreszczie avenue Marceau biegnącej w stronę Pont de l'Alma .

Na środku placu de Gaulle'a stoi jeden z najbardziej znanych zabytków Paryża, słynny Łuk Triumfalny (Arc de triomphe de l’Étoile), zbudowany dla upamiętnienia francuskich zwycięstw militarnych podczas wojen napoleońskich oraz osób walczących i poległych wówczas za Francję. Budowę łuku rozpoczęto w 1806 roku, po bitwie pod Austerlitz, ale ukończono dopiero w 1936 roku; w 1840 roku przejechała pod nim trumna z prochami Napoleona, sprowadzonymi wówczas z Wyspy św. Heleny. Wysoka na 49 metrów, szeroka na 45 metrów i glęboka na 16 metrów budowla ma kształt jednoarkadowego rzymskiego łuku triumfalnego, z bogatą dekoracją rzeźbiarską (cztery duże alegoryczne rzeźby na fasadach, mniejsze płaskorzeżby, fryz o lącznej długości 167 metrów, tarcze z nazwami miejscowości, gdzie miały miejsce zwycieskie bitwy Napoleona, wyryte nazwiska marszałków i generałów, itp.). Pod łukiem znajduje się Grób Nieznanego Zołnierza. Łuk nie jest niczym zwieńczony (początkowo planowano umieszczenie na szczycie pomnika cesarsza, później pomysł zarzucono, przez pewien czas od 1886 roku łuk był zwieńczony kwadrygą, która jednak pod koniec XIX wieku została zdjęta). Z platformny widokowej na szczycie Łuku Triumfalbego rozciąga się jeden z najwspanialszych widoków Paryża.


Na lewym brzegu Sekwany najwieksze znaczenie turystyczne mają okręgi 5^e, 6^e i 7^e oraz część 14^e. Dwiema najważniejszymi ulicami są w tej części Paryża bulwar Saint-Germain (boulevard Saint-Germain) i bulwar Saint-Michel (boulevard Saint-Michel). W tym rozdziale zajmiemy się zabytkami i atrakcjami turystycznymi położonymi w rejonie pierwszej z wymienionych ulic oraz w okolicach wspomnianego wyżej szpitala wojskowego znanego jako Hôtel des Invalides , z kościołem z grobem Napoleona, .

Bulwar Saint-Germain, biegnący w przyblżeniu równolegle do Sekwany przez trzy wspomniane wyżej okręgi administracyjne Paryża, 5^e, 6^e i 7^e, ma ponad 3 km długości. Zaczyna się, idąc z biegiem rzeki, zaraz za mostem Sully , przecinającym wschodni kraniec Wyspy św. Ludwika, i biegnie najpierw prawie dokładnie równoleżnikowo, potem na północny zachód, do skrzyżowania z bulwarem Saint-Michel i dalej w tym samym kierunku, a następnie bardziej na północ, w stronę końca mostu Concorde i wspomnianego już wyżej pałacu znanego jako Palais Bourbon . Budynek ten, dziś będący siedzibą francuskiego Zgromadzenia Narowoedgo, został wziesiony w latach 20. XVIII wieku dla Ludwiki Franciszki Burbon, córki Ludwika XIV i Madame de Montespan. Podczas Rewolucji został przejęty przez państwo i od 1830 roku jest siedzibą niższej izby francuskiego parlamentu. W pierwszej dekadzie XIX wieku na polecenie Napoleona do pałacu dobudowana została fasada podobna do fasady stojącego naprzeciwko, na przeciwległym brzegu Sekwany, kościoła św. Magdaleny . Do Zgromadzenia Narodowego należy też sąsiedni, zbudowany nieco później budynek, Hôtel de Lassay , także przejęty przez państwo podczas Rewolucji i przekazany tzw. Radzie Pieciuset, dziś pełniący funkcję rezydencji przewodniczącego Zgromadzenia.

Od południowego końca mostu Concorde i Palais Bourbon na zachód, w stronę mostu Aleksandra III , prowadzi Quai d'Orsay, przy którym, zaraz za Hôtel de Lassay, stoi wzniesiony w latach 1844-1855 budynek francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Ministère des Affaires étrangères). Nieco dalej, na południe od mostu Aleksandra III, rozciąga się teren dużego założenia urbanistyczno-architektonicznego znanego jako Hôtel national des Invalides , zespołu budynków wzniesionych z inicjatywy Ludwika XIV i pierwotnie mających służyć jako mogący pomieścić kilka tysięcy chorych i rannych szpital i pensjonat dla inwalidów wojennych (stąd nazwa). Dwoma głównymi elementami dzisiejszego kompleksu są: pochodzący z 1676 roku Hôtel des Invalides, nadal pełniący funkcję szpitala i schroniska dla weteranów wojennych, ale mieszczący także kilka muzeów (w tym Musée de l'Armée i Musée des Plans-Reliefs) oraz zbudowany w 1706 roku ogromny, najwyższy w Paryżu kościół, Dôme des Invalides , pierwotnie mający stanowić mauzoleum Ludwika XIV. Dziś centralne miejsce w kościele zajmuje kaplica grobowa Napoleona, którego szczątki zostały sprowadzone do Paryża w 1840 roku, prawie 20 lat po śmierci cesarza na Wyspie św. Heleny w 1821 roku. Obok cesarza pochowany jest jego syn, zmarły w Wiedniu w 1832 roku, a w bocznych kaplicach inni członkowie jego rodziny, a także napoleońscy marszałkowie i generałowie. Jednym z najbardziej znanych elementów kościoła jest ogromna pozłacana kopuła, sięgająca 107 metrów wysokości i widoczna z daleka z prawie każdego miejsca w Paryżu.

Międzu Sekwaną a kompleksem Les Invalides rozciąga się park znany jako Esplanade des Invalides stanowiący jedną z największych otwartych przestrzeni w Paryżu. W pobliżu zabudowań Les Invalides znajduje się muzeum Rodina (Musée Rodin), otwarte w 1919 roku i będące jednym z najpopularniejszych muzeów sztuki w Paryżu, przyciągającym corocznie ok. 500 tys. odwiedzających. W muzeum (w budynku oraz w przylegającym ogrodzie) prezentowane są dzieła artysty (w tym najbardziej znane, Myśliciel, Pocałunek i Brama piekieł) oraz zgromadzona przez Rodina kolekcja rzeźb oraz obrazów, m.in. Van Gogha, Renoira i Moneta. W jednej z sal eksponowane są dzieła Camille Claudel, uczennicy Rodina.

Inne ważne muzeum Paryża leży na południowy wschód od południowego końca mostu Concorde i Palais Bourbon, przy quai Anatole France, nieco powyżej charakterystycznego pieszego mostu Passerelle Léopold-Sédar-Senghor : jest nim mianowicie Musee d'Orsay , otwarte przez prezydenta Mitteranda w 1896 roku muzeum mieszczące się w budynku dawnego dworca kolejowego, zbudowanego w związku z Wystawą Światową z 1900 roku w miejscu dawnego Palais d'Orsay zburzonego podczas Komuny Paryskiej. Muzeum dysponuje największą i najważniejszą na świecie kolekcją malarstwa obejmującą dzieła impresjonistów i postimpresjonistów (Manet, Degas, Sisley, Pisarro, Renoir, Monet, Cézanne, Touluse-Lautrec, van Gogh i in.). Poza tym na uwagę zasługują kolekcje rzeźby (eksponowane w głównej części muzeum, hali dworcowej), rysunku, grafiki, fotografii, sztuki użytkowej, mebli. Muzeum jest odwiedzane rocznie przez ok. 4 miliony odwiedzających.

Mniej więcej w połowie długości bulwaru Saint-Germain stoi kościół Saint-Germain-des-Prés , będący niegdyś świątynią klasztoru benedyktyńskiego, założonego w VI wieku za panowania Childeberta I z dynastii Merowingów. Kościół pochodzi z XI wieku. Podczas Rewolucji klasztor i kościół zostały sprofanowane, przejęte przez państwo i przekształcone w więzienie; we wrześniu 1792 roku doszło tu do zabójstwa (w trybie samosądu dokonanego przez tłum) parudziesięciu księży katolickich - jednego z pierwszych tego rodzaju wydarzeń składających się na tzw. masakry wrześniowe. Kościół stoi przy placu Saint-Germain-des-Prés , przy którym lub w pobliżu którego znajdują się też dwie legendarne kawiarnie paryskie: "Café de Flore" (172, boulevard Saint-Germain), otwarta w drugiej połowie lat 80. XIX wieku i "Les Deux Magots" (6, Place Saint-Germain des Prés) - obie odwiedzane niegdyś przez przedstawicieli literackiej, intelektualnej i artystycznej elity Paryża (odwiedzali je m.in. Georges Bataille, Pablo Picasso, Jean-Paul Sartre i Simone de Beauvoir). Niedaleko, przy ulicy rue de l'Ancienne Comédie pod numerem 13, działa najstarsza i najdłużej działająca paryska kawiarnia, "Café Procope", założona już 1686 roku, ktorą odwiedzali Rousseau, Wolter i inni encyklopedyści, potem przywódcy Rewolucji (jak Robespierre, Danton i Marat), a w XIX wieku Liszt, Chopin i George Sand. Niedaleko placu Saint-Germain des Prés znajduje się wyższa szkoła sztuk pięknych, École nationale supérieure des beaux-arts de Paris , założona w 1648 przez Charlesa Le Bruna, a także działające od 1971 roku Musée Delacroix , mieszczące się w apartamencie, w którym artysta mieszkał od 1857 roku do śmierci w 1863 roku

Bardziej na wschód, w pobliżu skrzyżowania z bulwarem Saint-Michel, znajduje się Musée Cluny (oficjalnie: Musée National du Moyen Âge - Thermes de Cluny), muzeum poświęcone sztuce i rzemiosłu artystycznemu opoki Średniowiecza. Mieści się w dawnych średniowiecznych budynkach przylegających do ruin rzymskich łaźni z II wieku n.e., przy placu Paul-Painlevé. Muzeum jest jedną z największych na świecie instytucji poświęconych sztuce Średniowiecza i jednym z najbardziej godnych odwiedzenia muzeów Paryża.


Druga ze wspomnianych przed chwilą głównych ulic lewego brzegu, bulwar Saint-Michel , biegnie mniej więcej prostopadle do Sekwany (i do bulwaru Saint Germain), na południowy zachód, równolegle do historycznej ulicy Saint-Jacques (rue Saint-Jacques), którą niegdyś przemierzały pielgrzymki wyruszające szlakiem św. Jakuba do Santiago di Compostella. W swej północnej części bulwar Saint-Michel stanowi oś, wokół której koncentruje się tzw. Dzielnica Łacińska (Quartier latin) – uniwersytecka (zatem "łacińska") dzielnica Paryża obejmująca północną część 5^e oraz wschodną część 6^e.

Oprócz wspomnianego przed chwilą Musée Cluny jednym z najważniejszych zabytków dzielnicy jest Panteon (Panthéon), budynek wzniesiony jako kościół na polecenie Ludwika XV w drugiej połowie XVIII wieku. Panteon paryski, wzorowany według większości źródeł na Panteonie w Rzymie, jest neoklasycystyczną budowlą wzniesioną na planie krzyża greckiego, z kopułą centralną i czterema niższymi kopułami bocznymi oraz poteżnym frontonem z 22 kolumnami od strony zachodniej. Od 1885 roku Panteon pełni funkcję mauzoleum (wcześniej parokrotnie przywracano budynek do kultu, lecz w 1885 roku ostatecznie z tego zrezygnowano). Znajdują się tu grobowce m.in. Woltera, Jana Jakuba Rousseau, Honoré Mirabeau, Victora Hugo, Emila Zoli, Jeana Jaurèsa, Louisa Braille’a, Paula Langevina, Piotra i Marii Curie, Paula Langevina, i in.

W bezpośrednim sąsiedztwie Panteonu, przy niewielkim placu św. Genowefy (Place Sainte-Geneviève) na jego tyłach, stoi kościół Saint-Étienne-du-Mont . Historia kościoła sięga XV wieku. W XVII i XVIII wieku świątynia była jedną z najważniejszych w Paryżu. Podczas Rewolucji została sprofanowana i obrabowana, na początku XIX wieku przywrócona do kultu. Dwoma innymi godnymi uwagi zanytkami sakralnymi w pobliżu bulwaru Saint-Michel są kościoły Saint-Severin oraz Val-de-Grace . Pierwszy, wzniesiony w XI wieku, został później przebudowany w stylu gotyku płomienistego. Drugi mz wymienionych kościołów, Val de Grace, barokowy, ufundowany przez Annę Austriaczkę w podzięce za urodzenie syna, późniejszego Ludwika XIII, ze złoconą kopułą, uchodzi za jeden z najpiękniejszych w Paryżu.

Markerami , i oznaczone są paryskie wyższe uczelnie, odpowiednio: historyczny główny budynek założonej w 1253 roku Sorbony (Collège de Sorbonne) i zarazem główny budynek Uniwersytetu Paryskiego, dziś składającego się z 13 odrębnych uczelni, College de France (instytucji naukowej założonej w 1530 roku przez Franciszka I) oraz École normale supérieure de Paris. Marker oznacza założone w 1934 roku, odnowione w 2012 roku Musée Curie - muzeum historyczne poświęcone życiu i twórczości Marii Skłodowskiej-Curie.

Na południowy wschód od Panteonu, w pobliżu zachodniego końca mostu XIX-wiecznego kamiennego mostu znanego jako Pont Austerlitz , leży paryski ogród botaniczny, Jardin des Plantes , założony w pierwszej połowie XVII wieku (pierwotnie jako Królewski Ogród Roślin Leczniczych -Jardin royal des plantes médicinales). W końcu XVIII wieku założony został na terenie Jardin des Plantes - w wyniku przeniesienia zwierzyńca królewskiego utrzymywanego wcześniej w Wersalu - niewielki ogród zoologiczny, Ménagerie du Jardin des Plantes (drugi najstarszy na świecie, po Tiergarten Schönbrunn w Wiedniu). Organizacyjnie tak ogród botaniczny, jak ogród zoologiczny podlegają Muzeum Historii Naturalnej (Muséum national d’Histoire naturelle), którego główny budynek oznaczony jest markerem .

W pobliżu Jardin des Plantes znajduje się tzw. Wielki Meczet w Paryżu , wybudowana w 1926 roku świątynia muzułmańska, największa we Francji. Plany budowy meczetu dla mieszkających we Francji muzułmanów istniały już od końca XIX wieku; decyzja o budowie została podjęta w 1916 roku, po bitwie pod Verdun, w której armia francuska straciła prawie 30 tys. żołnierzy wyznających islam. Meczet uchodzi za świątynię propagującą umiarkowany islam i jest dostepny dla turystów. Markerem oznaczone są położone między Panteonem a Jardin des Plantes pozostałości po rzymskiej historii Paryża, Arènes de Lutèce - pochodzący z I wieku n.e. amfiteatr mogący pomieścić około 15 tys. widzów.

Na zachód od bulwaru Saint-Michel leży Ogród Luksemburski (Jardin du Luxembourg) i Pałac Luksemburski (Palais du Luxembourg). Ogród Luksemburski - to duży, zajmujący powierzchnię prawie 225 tys. m², park miejski, najpopularniejszy na lewym brzegu Sekwany, założony w pierwszej połowie XVII wieku na polecenie Marii Medycejskiej, wdowy po Henryku IV, otwarty dla publiczności w XIX wieku, za panowania Ludwika XVIII. Na terenie ogrodu znajduje się basen, korty tenisowe, place zabaw dla dzieci, liczne rzeźby (w tym kopia Statuy Wolności, pomniki Paule Verlaine'a, Eugène'a Delacroix i Fryderyka Chopina), kawiarnia, estrada koncertowa, szkoła jazdy konnej, a także fontanny - w północno-wschodniej cześci ogrodu Fontaine Médicis, zaś w części południowej Fontaine de l'Ovbsevatoire. Stojący w północnej części ogrodu Pałac Luksemburski jest dziś siedzibą Senatu Francji. W pobliżu Pałacu Luksembuskiego wznosi się duży (drugi w Paryżu pod względem wielkości po katedrze Notre-Dame), neoklasycystyczny kościół Saint-Sulpice , którego budowa, rozpoczęta w 1646 roku, została ukończona dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Kościół został sprofanowany i poważnie zniszczony podczas Rewolucji, a później w 1870 roku w wyniku ostrzału artyleryjskiego podczas wojny francusko-pruskiej. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na freski autorstwa Eugène’a Delacroix z pierwszej połowy XIX wieku oraz na prospekt organowy.

Na południowy zachód od Quartier Latin i rejonu Ogrodu Luksemburskiego leży historyczna dzielnica Montparnasse, położona w większości na terenie 14^e. W latach 30. XX w. dzielnica była znana jako dzielnica artystów, ktorzy przenieśli sie tu na pewien czas z Montmartre, później jednak z różnych powodów ją opuścili - przenosząc się do Le Marais. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku próbowano dzielnicy nadać charakter nowoczesnej dzielnicy biurowo-handlowej, dziś jednak ma ona charakter głównie dzielnicy mieszkaniowej.

Markerem oznaczone są katakumby (Les catacombes de Paris) - sieć korytarzy w dawnych kamieniołomach z czasów cesarstwa rzymskiego, o łącznej długości prawie 500 km, do których w 1786 roku, na polecenie Ludwika XVI, zaczęto przenosić zwłoki z różnych cmentarzy paryskich. Część korytarzy (ok. 2 km) jest dostępna dla turystów. Położony niedaleko cmentarz Montparnasse (Cimetière du Montparnasse) jest jednym z najsłynniejszych cmentarzy Paryża. Pochowani zostali tu m.in. Charles Baudelaire, Jean Baudrillard, Simone de Beauvoir, Samuel Beckett, Antoine Bourdelle, Roger Caillois, Gaspard-Gustave Coriolis, Antoine Augustin Cournot, Alfred Dreyfus, Émile Durkheim, Ernest Flammarion, César Franck, Charles Garnier, Serge Gainsbourg, Henry Gauthier-Villars, Eugène Ionesco, Pierre Larousse, Émile Littré, Guy de Maupassant, Jules Henri Poincaré, Camille Saint-Saëns, Jean-Paul Sartre, Susan Sontag, Alina Szapocznikow i Augustin Thierry. Markerem oznaczona jest wysoka na 210 m tzw. Wieża Montparnasse (Tour Montparnasse), w latach 1972-2009 najwyższy budynek w Paryżu, mieszczący dziś centrum handlowe, biura i lokale gastronomiczne, ale znany przede wszystkim jako wieżowiec z tarasem widokowym oferującym rozległy widok na miasto i okolice.


Wieża Eiffla (Tour Eiffel) - to bodaj najpopularniejszy i najbardziej rozpoznawalny zabytek Paryża. Wieża, najwyższa budowla w Paryżu i piąta pod względem wysokości we Francji, wznosząca się dziś na wysokość 324 metrów, w momencie powstania nieco niższa, ale bedąca wówczas najwyższą wieżą na świecie, została zbudowana w związku z organizowaną w Paryżu w 1889 roku Wystawą Światową. Zaprojektowana w biurze Gustave'a Eiffla, który wcześniej specjalizował się w budowie kolejowych mostów stalowych, jest ażurową konstrukcją kratową z kutej stali, zajmjącą obszar kwadratu o boku 125 m, wspartą na czterech podstawach o boku 25 m każda. Według pierwotnych planów wieża, mająca przypominać o stuletniej rocznicy Rewolucji Francuskiej oraz stanowić symbol potęgi naukowej, technicznej i gospodarczej Francji końca XIX wieku, miała być po 20 latach rozebrana. Nie została jednak rozebrana i dziś stanowi jedną z największych atrakcji turystycznych Paryża - od momentu otwarcia odwiedziło ją do dnia dzisiejszego (2019 rok) ponad 200 milionów osób. Na wieży są dostępne trzy tarasy widokowe, na wysokościach 57 m, 115 m i 276 m (najwyższy poziom dostępny jest tylko windą, na dwa niższe można także wejść schodami).

Marker oznacza rozległy kompleks zabudowań wyższej szkoły wojskowej, École Militaire, założonej przez Ludwika XV w 1750 roku, po wojnie o sukcesję austriacką. Budowę uczelni rozpoczęto w 1752 roku, ukończono w 1760 roku. W 1777 roku została zreorganizowana pod nazwą École des Cadets-gentilshommes. W 1786 roku ukończył ją, ze stopniem podporucznika, Napoleon Bonaparte. Między uczelnią a Wieżą Eiffla leży rozległy park z ogrodem w stylu francuskim, znany jako Pola Marsowe (Champ-de-Mars), pierwotnie wykorzystawany jako pole ćwiczeń wojskowych, a później też jako teren wykorzystywany z okazji organizowanych Wystaw Światowych. Dziś Pola Marsowe są ogólnie dostępnym parkiem miejskim. Markerem oznaczony jest leżący na osi biegnącej od École Militaire przez Wieżę Eiffla na północny zachód most na Sekwanie, znany jako Pont d'Iéna, zbudowany na polecenie Napoleona w latach 1808-1814. Most zosał zbudowany jako most łukowy (z pięcioma łukami) o łącznej długości 155 metrów, bogato zdobiony płaskorzeźbami, później, podczas wielkiej przebudowy Paryża w XIX wieku dodatkowo ozdobiony figurami historycznych wojowników (w narożnikach mostu), a w 1937 roku przebudowany. Zaraz za mostem i biegnącej wzdłuż Sekwany avenue de New York, leży niewielki Place de Varsovie , noszący tę nazwę od 1928 roku, a zaraz za nim ogrody Trocadéro (Jardins du Trocadéro), pierwotnie należące do pałacu Trocadéro, dziś nieistniejącego, zburzonego w 1937 roku w związku z organizowaną wówczas Wystawą Światową, by uzyskać miejsce dla Palais de Chaillot - dziś będącego siedzibą kilku muzeów (w tym muzeum morskiego - Musée national de la Marine, etnologicznego - Musée de l'Homme, i innych). Za pałacem Chaillot leży plac place Trocadéro (Place du Trocadéro-et-du-11-Novembre), znany z doskonałego widoku na Wieżę Eiffla. W pobliżu placu Trocadéro znajduje się niewielki cmentarz, Cimetière de Passy Passy , na którym są pochowani m.n. Claude Debussy i Gabriel Fauré, Jean Giradoux, Jean-Louis Barrault i Edouard Manet.

Zwiedzając okolice Wieży Eiffla warto zwrócić uwgę na mosty sąsiadujące z Pont d'Iéna. Jednym z nich jest położony niżej (w sensie biegu rzeki), zbudowany w latach 1903-1905 Pont de Bir Hakeim , łączący 15^e i 16^e, przecinający wyspę Île aux Cygnes. Markerem oznaczony jest most pieszy znany jako Pasarelle Debilly , zbudowany w związku z Wystawą Światową z 1900 roku, a markerem Pont de l'Alma, pierwotnie zbudowany w latach 1854-1856, później rozebrany i zbudowany ponownie w pierwszej połowie lat 70. XX wieku. Dla cześci turystów interesująca może być informacja, że przy wjeździe do położonego pod mostem tunelu w 1997 roku zginęła w wypadku samochodowym księżna Diana Spencer. Wielu turystów, sądząc, że znajdująca się w pobliżu tego miejsca rzeźba zwana "Flamme de la Liberté" ma upamiętniać księżną Dianę, zostawia w tym miejscu zapalone znicze i składa kwiaty, chociaż w rzeczywistości rzeźba, będąca pełnowymiarową repliką pochodni trzymanj w prawej ręce przez Statuę Wolności w Nowym Jorku, nie ma nic wspólnego ze wspomnianym wypadkiem księżnej Diany i została w 1898 roku ofiarowana miastu Paryż przez gazetę "International Herald Tribune" jako wyraz przyjaźni amerykańsko-francuskiej.

W pobliżu Sekwany, na odcinku między Pont d'Iéna i Pont de l'Alma, po obu stronach rzeki znajduje się kilka interesujących muzeów, o których, zwiedzając ten rejon Paryża, warto pamiętać. Jednym z nich jest Musée d'Art Moderne de la Ville de Paris , mieszczące się we wschodnim skrzydle budynku znanego jako Palais de Tokyo (pod adresem 11, avenue du Président Wilson) zbudowanym w związku z Wystawą Światową w 1937 roku, założone w 1961 roku miejskie muzeum poświęcone sztuce XX i XXI wieku. Na północ od Palais de Tokyo, po przeciwnej stronie avenue du Président Wilson (formalnie pod adresem 10, avenue Pierre 1er de Serbie), znajduje się poświęcone modzie Musée de la Mode de la Ville de Paris (dawniej znane jako Musée Galliera), nie dysponujące stałą kolekcją, ale organizujące wystawy czasowe (od początku 2019 roku muzeum jest w przebudowie i ma być otwarte ponownie w końcu tego roku). Na zachód od wymienionych dwóch muzeów (pod adresem 6, Place d'Iéna) leży trzecie interesujące muzeum, Musée national des arts asiatiques , założone przez przemysłowca Émile'a Étienne'a Guimeta w 1879 roku, później przekazane miastu, uważane dziś za jedno z najważniejszych w skali światowej muzeów poświeconych sztuce Azji. Na lewym brzegu Sekwany znajduje się Musée du quai Branly , otwarte w 2006 roku przez prezydenta Chiraca, odwiedzane dziś przez ponad milion osób rocznie muzeum poświęcone kulturom pozaeuropejskim.

Oprócz wymienionych wyżej zabytków i atrakcji Paryża położonych w centrum miasta, na ogół w niewielkiej (nie większej niż 1-1,5 km) odległości od Sekwany, jest w Paryżu kilka godnych uwagi miejsc czy rejonów położonych nieco dalej. Należy do nich bez wątpienia historyczna dzielnica Montrmartre sławna niegdyś jako dzielnica artystów, położona na wzgórzu, w północnej cześci miasta, w okolicy jednego z najbardziej znanych kościołów Paryża, bazyliki Sacre-Coeur . Drugim takim rejonem jest położona na zachodzie nowoczesna dzielnica La Défense (rejon markerów i ), a trzecim - polożony także na zachód od centrum Paryża rejon Lasku Bulońskiego . Na południowym wschodzie leży rejon Lasku Vincennes , na wschodzie słynny cmentarz Père-Lachaise , a na północnym wschodzie Parc de la Villette . Dla części turystów interesujące mogą też być okolice Biblioteki Narodowej .

Montmartre - to historyczna dzielnica Paryża, na przełomie XIX i XX wieku znana jako dzielnica artystów. Za główną atrakcję dzielnicy uchodzi stojąca na szczycie wzgórza Montmartre, ok. 1,8 km na północny wschód w linii prostej od gmachu Opéra Garnier , bazylika Sacré-Cœur (Basilique du Sacré-Cœur), światynia zbudowana z trawertynu w latach 1876-1914 na planie krzyża greckiego w stylu bizantyjsko-mauretańskim, z figurą Chrystusa na szczycie fasady, konsekrowana w 1919 roku. Kopuły bazyliki mają wysokość 79 metrów, a wieża północna, w ktorej zawieszony jest ważący 19 ton dzwon "Savoyarde" - 83 metry. Ze szczytu kopuły, ale także z okolic bazyliki, rozciąga się interesujący widok na Paryż. Na wzgórze, na ktorym stoi bazylika, można wejść uliczkami Montmartre'u lub monumentalnymi schodami, albo wjechać specjalną kolejnką szynowo-linową.

Na zachód od bazyliki Sacré-Cœur leży Place du Tertre , uważany za główny plac dzielnicy Montrmartre, do dziś pełny artystów i obserwujących ich pracę turystów. Markery i oznaczają odpowiednio plac Pigalle (Place Pigalle), dawniej znany jako centrum rozrywki, także seks-biznesu i prostytucji, oraz plac Blanche (Place Blanche), o podobnej reputacji; w latach 50. XX wieku plac Blanche uchodził też za centrum paryskiego śwodowiska LGBT. Przy placu Blanche znajduje się legendarny kabaret, Moulin Rouge. Markerem oznaczony jest plac Clichy (Place Clichy), skąd ulicami rue d'Amsterdam i następnie rue Tronchet, stanowiącymi granicę między 8^e a 9^e, można dojść do bulwaru Hausmanna na tyłach kościoła św Magdaleny , albo interesującą architektonicznie ulicą rue de Clichy do okolic Opery ; w obu przypadkach odległość wynosi ok. 1,5 km.

Markerem oznaczony jest cmentarz Montmartre, położony w miejscu dawnych kamieniołomów gipsu, u stóp wzgórza Montmartre, założony w 1789 roku, otwarty w 1798 roku, później powiększony. Dziś cmentarz Montmartre jest trzecim pod względem wielkości cmentarzem w Paryżu, po cmentarzach Père-Lachaise i Montparnasse, liczącym ok. 20 tys. grobów. Pochowani są tu m.in. André-Marie Ampère, Hector Berlioz, Lili Boulanger, Edgar Degas, Léo Delibes, Alexandre Dumas syn, Marie Duplessis, Léon Foucault, Charles Fourier, Théophile Gautier, Heinrich Heine, Wacław Niżyński, Jacques Offenbach, Stendhal (Marie-Henri Beyle), François Truffaut i Émile Zola.

Na zachodnich obrzeżach Paryża, poza obwodnicą (Boulevard périphérique), leży La Défense - nowoczesna dzielnica mieszkalna, ale zarazem biurowo-handlowa i wystawiennicza, należąca do aglomeracji paryskiej, formalnie na terenie trzech gmin Nanterre, Courbevoie i Puteaux w departamencie Hauts-de-Seine, na zachód od Paryża. La Défense stanowi dziś główne centrum biznesu we Francji, skupiając siedziby większości wielkich firm francuskich i siedziby głównych przedstawicielstw firm zagranicznych we Francji. Pełni rolę centrum handlowego, wystawienniczego, rozrywkowego i transportowego. Na terenie La Défense znajduje się także kilkanaście ekskluzywnych apartamentowców i hoteli.

Pod względem wielkości powierzchni biurowej La Défense jest największym centrum biznesu nie tylko we Francji, lecz nawet w Europie, chociaż, jeśli chodzi o wielkość przepływu kapitału, nie dorównuje City of London czy dzielnicy finansowo-biznesowej we Frankfurcie nad Menem w Niemczech.

Pierwsze budynki w La Défense powstały w latach 70. XX wieku. Najwyższy budynek dzielnicy wzostał zbudowany w 1975 roku (wówczas nie będąc jeszcze najwyższym) i przebudowany w latach 2007-2011. Dziś budynek ten, znany jako Tour First , liczy 231 metrów (56 pięter) i przewyższa wspomnianą wyżej Tour Montparnasse. Za najciekawszą budowlę w dzielnicy La Défense uważa się oddany do użytku w 1989 roku Grande Arche (oficjalnie: Grande Arche de la Fraternité), stojący na osi biegnącej na północny zachód od Luwru poprzez plac Charlesa de Gaulle'a z Łukiem Triumfalnym.

Markerem oznaczony jest Lasek Buloński (Bois de Boulogne) - zajmujący teren o powierzchni ok. 800 hektarów pas zieleni na zachodnim obrzeżu. W okolicach Lasku Bulońskiego znajduje się największy w Paryżu stadion Parc de Prince , a także słynne korty Rolland Garros , na ktorych rozgrywany jest corocznie jeden z czterech "wielkoszlemowych" turniejów tenisowych . Markerem oznaczone jest Musee Marmottan-Monet - otwarte w 1934 roku muzeum malarstwa, mieszczące się w XIX-wiecznej rezydencji Paula Marmottana (1856-1932) i prezentujące w większości zbiory pochodzące z jego prywatnej kolekcji, w tym przede wszystkim dzieła Moneta i innych impresjonistów.

Markerem oznaczona jest Biblioteka Narodowa Francji (Bibliothèque nationale de France), instytucji, której historia sięga Średniowiecza i bilbioteki królewskiej założonej w Luwrze przez Karola V w 1368 roku, później dekretu Franciszka I z 1537 roku, wprowadzającego pojęcie egzemplarza obowiązkowego, wreszcie działalności Colberta, ministra Ludwika XIV, który udostępnił zbiory biblioteczne do publicznego użytku. W 1996 roku z inicjatywy prezydenta Mitteranda otwarty został nowoczesny kompleks budynków Biblioteki Narodwej przy rue de Tolbiac.

Na południowym wschodzie Paryza leży Lasek Vincennes (Bois de Vincennes) - uwtorzony podczas wielkiej przebudowy Paryża w XIX wieku park publiczny położony w bezpośrednim sąsiedztwie zamku Vincennes (Château de Vincennes), zajmujący prawie 1000 hektarów powierzchni. Początki historii zamku sięgają XII wieku; pierwotnie budowla była jedną z rezydencji królewskich, od XVIII wieku pełniła głównie funkcję więzienia. Zamek był poważnie uszkodzony podczas II wojny światowej; obecnie częściowo jest wykorzystywany przez wojsko, częściowo pełni funkcje muzealne.

Cmentarz Père-Lachaise (Cimetière du Père-Lachaise) jest największym i najbardziej znanym cmentarzem Paryża, założonym na początku XIX wieku. Liczy ok. 100 tys. grobów i jest w całości jednym z najwybitniejszych przykładów architektury cmentarnej. Na cmentarzu Père-Lachaise pochowani są m.in. Piotr Abelard i Heloiza, Guillaume Apollinaire, Honoriusz Balzac z żoną Eweliną Hańską, Pierre Beaumarchais, Gilbert Bécaud, Vincenzo Bellini, Georges Bizet, Maria Callas, Fryderyk Chopin, Auguste Comte, Jean-Baptiste Camille Corot, Édouard Daladier, Eugène Delacroix, Claude Bernard, Isadora Duncan, Joseph Louis Gay-Lussac, Georges Haussmann, Ferdinand de Lesseps, Marcel Marceau, André Masséna, Amedeo Modigliani i Jeanne Hébuterne,Molier (Jean Baptiste Poquelin), Gaspard Monge, Yves Montand z żoną Simone Signoret, Alfred de Musset, Édith Piaf, Camille Pissarro, Marcel Proust, Gioacchino Rossini, James Mayer Rothschild i Oscar Wilde.

Markerem oznaczony jest park znany jako Parc de la Villette - położony na granicy 19^e i przedmieścia Saint-Denis. Park zajmuje teren o powierzchni ok. 55 hektarów. Na terenie znajduje się m.in. Cité des sciences et de l'industrie ("Miasto Nauki i Przemysłu", uważane za jedną z największych atrakcji parku) oraz kilkanaście innych obiektów kulturalno-rozrywkowych (m.in. sala koncertowa, pawilon wystawowy, kino, plac zabaw dla dzieci, itp.).