Passo dello Stelvio

Passo dello Stelvio / Stilfser Joch - to alpejska przełęcz drogowa we Włoszech, na granicy regionów Trydent-Górna Adyga i Lombardia, położona na wysokości 2758 m n.p.m., w pobliżu granicy ze Szwajcarią. Przełęcz jest najwyżej położonym we Włoszech i w Alpach Wschodnich przejściem drogowym oraz drugą najwyższą, po położonej na wysokości 2770 m n.p.m., we Francji, przełęczy Col de l'Iseran, przełęczą drogową w Alpach.

Przełęcz Passo dello Stelvio leży w Alpach Retyckich, w grupie Ortlera (Ortlergruppe, Gruppo Ortles-Cevedale, Ortler-Alpen), w pobliżu położonej na wysokości 2503 m przełęczy Umbrail (Umbrailpass, Giogo di Santa Maria, Pass da l'Umbrail), oddzielającej tę grupę od pasma znanego jako Alpi di Livigno, na granicy między włoskimi prowincjami Bolzano (w regionie Trydent-Górna Adyga) i Sondrio (w regionie Lombardia). Markerem oznaczony jest najwyższy szczyt grupy Ortlera, Ortler / Ortles (3905 m), markerem najwyższy szczyt grupy pasma Alpi di Livigno, Cima Piazzi (3439 m), a markerem - wznoszący się na wysokość 3 033 m Piz Umbrail, szczyt położony w Alpi di Livigno nad wspomnianą przełęczą Umbrail. Przejezdna w lecie (na ogół od maja do października) droga SS38, biegnąca przez przełęcz Stelvio, łączy miejscowość Bormio , położoną w dolinie Alta Valtellina, z miejscowościami Stelvio / Stilfs (od nazwy tej miejscowości pochodzi nazwa przełęczy) i Prad am Stilfserjoch / Prato allo Stelvio , w dolinie Val Venosta. Z północy, od strony Szwajcarii, można wjechać na Passo dello Stelvio drogą lokalną odgałęziającą się od szwajcarskiej drogi 28 w miejscowości Santa Maria Val Müstair , biegnącą przez przełęcz Umbrail i łączącą się za tą ostatnią przełęczą z drogą SS38. Od nazwy miejscowości Stilfs / Stelvio pochodzi też nazwa parku narodowego, Parco nazionale dello Stelvio (nazwa niemiecka: Nationalpark Stilfser Joch), założonego w 1935 roku i największego we Włoszech, zajmującego teren o powierzchni prawie 135 tys. hektarów w 24 gminach położonych w czterech prowincjach należących do wspomnianych przed chwilą regionów Włoch. Park bezpośrednio sąsiaduje ze Szwajcarskim Parkiem Narodowym, z którym tworzy łącznie rezerwat o powierzchni ok. 400 tys. hektarów (Santa Maria Val Müstair leży na terenie tego parku).

W pobliżu przełęczy leży kilka stosunkowo łatwo dostępnych szczytów o wysokości przekraczającej 3 tys. metrów - np. Piz Cotschen / Rötlspitz / Punta Rosa (3026 m), położony po szwajcarskiej stronie granicy, należący do grupy Ortlera, wspomniany już wyżej Piz Umbrail, czy Monte Scorluzzo (3094 m). Bezpośrednio nad przełęczą leży oznaczony markerem podrzędny szczyt zaliczany do masywu Piz Cotschen (chociaż niekiedy wymieniany jako odrębny szczyt w grupie Ortlera), zwany Dreisprachenspitze / Piz da las Trais Linguas (2843 m), na którym stoi schronisko znane jako Rifugio Garibaldi. Wejście na ten szczyt, położony w miejscu, gdzie niegdyś stykały się terytoria trzech państw, Szwajcarii, Austro-Węgier i Królestwa Włoch (stąd nazwa szczytu - miejsce, gdzie stykają się trzy języki, retoromański, niemiecki i włoski), obecnie zaś stykają się terytoria Szwajcarii i dwóch regionów Włoch, jest zupełnie łatwe i zajmuje 10-15 minut, a z okolic schroniska rozciąga się doskonały widok zarówno na przełęcz Stelvio, jak na przełęcz Umbrail.

Szczególną atrakcją przełęczy Stelvio jest (a w każdym razie do niedawna był - postępujące topnienie alpejskich lodowców powoduje, że przyszłość jest niepewna) działający w lecie (warto dodać, że tylko w lecie, bo tylko wówczas można dojechać na przełęcz) ośrodek narciarski z trasami (ok. 12 km) położonymi na południe od przełęczy, między nią a Monte Cristallo (3431 m); jednym z elementów należącej do tego ośrodka infrastruktury turystycznej jest oznaczony markerem Hotel Livrio, do którego można dojechać z przełęczy Stelvio kolejką linową.


Wydaje się jednak, że dzisiejsze turystyczne znaczenie przełęczy Stelvio związane jest nie tylko z możliwościami uprawiania w jej okolicach turystyki pieszej czy narciarstwa, lecz również, a może nawet przede wszystkim z tym, że jest ona jedną z najwyżej położonych alpejskich przełęczy drogowych, oraz z atrakcjami i emocjami, jakie są udziałem każdego, kto decyduje się na przełęcz wjechać.


Droga przez przełęcz Stelvio, dziś znana jako droga SS38, została zbudowana w pierwszej połowie lat 20. XIX wieku, gdy tereny po jej obu stronach należały do Austro-Węgier - miała wówczas stanowić połączenie Lombardii (wówczas austriackiej) z resztą Austrii. Podczas pierwszej wojny światowej przez przełęcz przebiegała granica między Austro-Węgrami a Królestwem Włoch i cały rejon znajdował się w strefie zaciętych walk między wojskami obu stron. Dziś Passo dello Stelvio leży w całości na terytorium Włoch (chociaż, jak wspomniano, tuż obok przebiega granica ze Szwajcarią) i oczywiście nie ma już dawnego strategicznego znaczenia.

Przebieg dzisiejszej drogi SS38 prawie nie różni się od jej pierwotnego kształtu. Jadąc z Bormio na przełęcz trzeba pokonać 1533 metrów różnicy wysokości na dystansie ok. 21,5 km (na niektórych odcinkach nachylenie sięga 9.5%) oraz 40 ostrych zakrętów. Z Prad am Stilfserjoch na przełęcz jest 26 km (48 zakrętów), a deniwelacja wynosi aż 1843 km, z maksymalnym nachyleniem sięgającym 11%. Nawet wjazd samochodem na Passo dello Stelvio tak z jednej, jak z drugiej strony wymaga szczególnej uwagi i ostrożności (zwłaszcza przy złej ogodzie), chociaż jest oczywiście niezwykle atrakcyjny i emocjonujący - w jeszcze większym stopniu dotyczy to motocyklistów, dla których droga SS38 jest jedną z najatrakcyjniejszych dróg w Alpach i których zawsze można tu spotkać dziesiątki, jeśli nie setki. Przełęcz była wielokrotnie (po raz pierwszy w 1953 roku) metą etapu słynnego wyścigu kolarskiego Giro d'Italia - warto zwrócić uwagę na stojącą na przełęczy tabliczkę z nazwą "Cima Coppi", upamiętniającą słynnego kolarza włoskiego Fausto Coppiego, który był tu pierwszym zwycięzcą etapu (na tabliczce podawana jest wysokość 2760 m, o 2 metry wyższa niż ogólnie przyjęta wysokość przełęczy). Każdego roku wjeżdżają na przełęcz tysiące kolarzy amatorów, dla których to niezwykle wymagające przedsięwzięcie jest często ukoronowaniem ich kolarskiej "kariery"; każdego roku wyznaczany jest też jeden dzień (ostatnia sobota sierpnia lub pierwsza sobota września), gdy cała droga SS38 (a także wjazd na przełęcz od strony Santa Maria Val Müstair) jest zamknięta dla samochodów i dostępna wyłącznie dla rowerzystów (Stelvio Bike Day). Od 2017 roku organizowany jest też specjalny bieg maratoński (Stelvio Marathon), podczas którego biegacze pokonują drogę z Prad am Stilfserjoch do Glurms (nieco ponad 7 km na północny zachód od Prad) i z powrotem, a następnie z Prad przez Stilfs / Stelvio na przełęcz.