Zakopane

Miasto (blisko 30 tys. mieszkańców) i gmina w południowej Polsce, położone w wojewódzwie małopolskim, na Podhalu, u podnóża Tatr, 106 km na południe od Krakowa , 23 km od Nowego Targu , w pobliżu granicy ze Słowacją (➤ mapka)(➤ mapka). Zakopane jest drugim (po Nowym Targu) pod względem liczby mieszkańców miastem Podhala, największym miastem leżącym w bezpośrednim sąsiedztwie Tatr i siedzibą powiatu tatrzańskiego, obejmującego obok Zakopanego także gminy Biały Dunajec , Bukowina Tatrzańska , Kościelisko i Poronin . Zakopane, mające już od 1886 roku status uzdrowiska, na przełomie XIX i XX wieku stało się jedną z najbardziej znanych miejscowości wypoczynkowych, w tym czasie szczególnie popularną wśród wybitnych przedstawicieli polskich elit intelektualnych i artystycznych (później stającą się w coraz większym stopniu ośrodkiem turystyki masowej), a także ośrodkiem taternictwa, kwalifikowanej turystyki górskiej oraz narciarstwa (dzięki czemu przez długi czas było nazywane "zimową stolicą Polski"), zachowując ten charakter przez cały wiek XX. Dziś Zakopane jest w dalszym ciągu jedną z najpopularniejszych (niestety też jedną z najbardziej skomercjalizowanych) destynacji turystycznych w Polsce, odwiedzaną rocznie przez (jak się szacuje) 1,5-2 mln turystów krajowych i zagranicznych. Dojazd z Krakowa "zakopianką": drogą 7 (E77) do Rabki-Zdroju (droga 7 skręca tu na południowy zachód w kierunku przejścia granicznego ze Słowacją w Chyżnem ), dalej drogą 47. Ostatni odcinek drogi E77 przed Rabką, od Lubienia, oraz odcinek od Rabki do Zakopanego bywa bardzo zatłoczony - można wówczas próbować rozwiązań alternatywnych: jeśli problem dotyczy odcinka między Nowym Targiem a Zakopanem, można próbować jechać drogą 957 do Czarnego Dunajca i stamtąd do Zakopanego przez Czarny Dunajec , Chochołów , Witów i Kościelisko, albo drogą 49 do Bukowiny Tatrzańskiej, i stamtąd drogą 960 do połączenia na Wierchporońcu z Drogą Oswalda Balzera (zob. niżej) i następnie tą drogą do Zakopanego (➤ mapka)(➤ mapka).

Zakopane, najwyżej położone miasto w Polsce, leży w środkowej części tzw. Rowu Zakopiańskiego, zwanej Kotliną Zakopiańską, na wysokości 750–1126 m n.p.m. (nie licząc leżącego w granicach administracyjnych Zakopanego części Tatrzańskiego Parku Narodowego, w tym wysokiego na 2301 m szczytu Świnicy). Od północy ogranicza Kotlinę Zakopiańską Pogórze Gubałowskie (ze wznoszącym się bezpośrednio nad Zakopanem wzgórzem Gubałówki, 1123 m); od południa - polska część Tatr, z siedmioma dużymi dolinami (od Doliny Chochołowskiej na zachodzie do Doliny Rybiego Potoku na wschodzie) i dominującym nad Zakopanem charakterystycznym szczytem Giewontu (1895 m), z postawionym w 1901 roku, wysokim na 17 metrów, widocznym z daleka krzyżem. Przez miasto płynie kilka potoków, z których dwa (Cicha Woda i Bystra) łączą się niżej tworząc Zakopiankę - ta zaś, łącząc się w Poroninie z potokiem Poroniec daje początek Białemu Dunajcowi, jednej z dwu rzek łączących się w Nowym Targu w Dunajec, prawy dopływ Wisły.

"Zakopane - pisze w swym przewodniku po Tatrach Polskich Józef Nyka, znany alpinista, taternik i popularyzator turystyki górskiej - powstało niegdyś przez przejście sezonowych osad pasterskich w siedziby stałe. Przywilej osadniczy (zaginiony) miał wydać Stefan Batory w 1578 roku. Nazwa pojawia się w dokumencie z r. 1605 i pochodzi od słowa 'kopane' ('zakopane'), oznaczającego obszar wykarczowany pod łąkę. [...] Wieś zawiązała się w okolicy późniejszego starego kościoła (tzw. Nawsie). Należała do króla, a potem do c.k. skarbu austriackiego , który w r. 1824 sprzedał ją wraz z częścią Tatr rodzinie Homolaczów. Do poł. XIX wieku wegetowała przy zakładzie metalurgicznym w Kuźnicach [...], gdzie też skupiał się pierwotny ruch turystyczny." (Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik, Wydanie X, wyd. Trawers, 1998, s. 38-39)

Początki szybkiego rozwoju Zakopanego sięgają połowy XIX wieku. Jedną z dwu osób, których działalność w największym bodaj stopniu do tego się przyczyniła, był ksiądz Józef Stolarczyk (1816-1893), na początku 1848 roku instalowany jako pierwszy proboszcz zakopiański, zarazem jeden z najlepszych taterników swojej epoki, popularyzator Zakopanego jako miejscowości wypoczynkowej, oraz jeden z współtwórców Towarzystwa Tatrzańskiego, którego celem było m.in. badanie Tatr, ochrona tatrzańskiej przyrody i zachęcanie do uprawiania turystyki. Drugą z tych osób był Tytus Chałubiński (1820-1889), profesor patologii, jeden z prekursorów polskiego klimatolecznictwa, miłośnik przyrody, jeden z pierwszych badaczy przyrody tatrzańskiej oraz (podobnie jak ks. Stolarczyk) współtwórca wspomnianego Towarzystwa Tatrzańskiego i popularyzator Zakopanego i Tatr jako regionu turystycznego. Na zdjęciu obok widoczny jest odsłonięty w 1903 roku, zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza pomnik - umieszczone na cokole popiersie Tytusa Chałubińskiego z siedzącą pod nim postacią Sabały (Jana Krzeptowskiego, górala podhalańskiego, urodzonego w 1809 roku w Kościelisku, zmarłego w 1894 roku w Zakopanem, przewodnika tatrzańskiego, myśliwego, muzykanta i gawędziarza, który często towarzyszył Chałubińskiemu w jego wyprawach w Tatry), stojący u zbiegu ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego.


Wspomniane wyżej Towarzystwo Tatrzańskie, wśród założycieli którego byli, obok ks. Stolarczyka i doktora Chałubińskiego, m.in. malarz i fotograf Walery Eljasz-Radzikowski (1840-1905) oraz profesor jednego z krakowskich gimnazjów, przyrodnik i badacz folkloru ks. Eugeniusz Janota (1823-1878), powstało w latach 1873-1874; w roku 1876 otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską, której tradycje podtrzymuje dziś Zespół Szkół Plastycznych im. Antoniego Kenara. W 1886 roku, w dużej mierze staraniem doktora Chałubińskiego, Zakopane stało się uzdrowiskiem, zyskując formalnie status stacji klimatycznej wspomagającej leczenie chorób płucnych. W 1889 roku, gdy miasto liczyło już 3 tys. mieszkańców, Zakopane, wraz z dużą częścią Tatr, kupił na licytacji hrabia Władysław Zamoyski. W 1899 roku doprowadzono linię kolejową z Chabówki (miejscowości sąsiadującej z Rabką, co w znacznym stopniu ułatwiło gościom dojazd, zaczęto intensywnie budować pensjonaty, hotele, sanatoria, otwierać lokale gastronomiczne. Szybko rozwijało się taternictwo, rosła liczba turystów podejmujących coraz ambitniejsze tatrzańskie wyprawy. W 1909, z inicjatywy Mariusza Zaruskiego (1867-1941), generała Wojska Polskiego, żeglarza, taternika, instruktora i popularyzatora narciarstwa, instruktora ZHP, powołano działąjący do dziś TOPR (Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe).

W latach 1892-1894 powstała widoczna na zdjęciu powyżej willa "Koliba" (ul. Kościeliska 18) - pierwsze dzieło tzw. stylu zakopiańskiego, zaprojektowane przez Stanisława Witkiewicza (1851-1915), malarza, architekta, pisarza i teoretyka sztuki, który w 1890 osiadł w Zakopanem i zafascynowany tamtejszą sztuką ludową stworzył teorię "narodowego" stylu zakopiańskiego (mającego chronić Podhale przed wznoszeniem budowli w stylu szwajcarskim czy tyrolskim). Willa została później przebudowana (niezgodnie z pierwotnym projektem Witkiewicza), później przechodziła z rąk do rąk i pełniła różne funkcje. W latach 80. XX wieku została wyremontowana (wnętrza aranżował Władysław Hasior, związany z Podhalem artysta urodzony w 1928 roku w Nowym Sączu, zmarły w 1999 roku w Krakowie). Od 1993 roku willa jest siedzibą Muzeum Stylu Zakopiańskiego (jednego z oddziałów Muzeum Tatrzańskiego - zob. niżej). Innymi znanymi budynkami w stylu zakopiańskim są (widoczna na zdjęciu obok) "Willa pod Jedlami" (zwana też "Domem pod Jedlami), zbudowana w 1897 roku na wzgórzu Koziniec dla rodziny Pawlikowskich (zwiedzanie możliwe jest tylko z zewnątrz), willa "Oksza" (niegdyś znana jako "Korwinówka"), przy ul. Zamoyskiego 25, zbudowana w latach 1895-1896 (od 2006 roku własność Muzeum Tatrzańskiego), a także kaplica Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce; również murowany gmach główny Muzeum Tatrzańskiego wykonany został wedłu planów Witkiewicza.


Na przełomie XIX i XX wieku Zakopane stało się (i pozostało co najmniej do drugiej wojny światowej) jedną z najbardziej znanych miejscowości wypoczynkowych, cieszącą się przy tym już od lat 80. XIX wieku szczególnym zainteresowaniem i popularnością wśród przedstawicieli polskich elit intelektualnych i artystycznych. Wielokrotnie przyjeżdżał do Zakopanego Henryk Sienkiewicz (1846-1916) (w latach 80.-90. XIX wieku jeden z pierwszych stałych bywalców), z Tatrami i Podhalem związani byli pisarze Władysław Orkan (1875-1930) i Jan Kasprowicz (1860-1926), który w 1923 roku osiedlił się ostatecznie w willi "Harenda" między Poroninem a Zakopanem, gdzie zmarł, oraz Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940), malarz, fotografik, pisarz, dramaturg i filozof Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) (1885-1939), kompozytorzy Mieczysław Karłowicz (1876-1909), który zginął w Tatrach pod lawiną śnieżną, i Karol Szymanowski (1882_1937), który, chory na gruźlicę, w 1930 roku na stałe zamieszkał w wynajmowanej willi "Atma" przy ulicy Kasprusie 16 (dziś mieści się tu poświęcone Szymanowskiemu muzeum biograficzne, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie); gościli w Zakopanem malarze Wojciech Kossak, Jacek Malczewski, Leon Wyczółkowski i Julian Fałat, a także, na początku XX wieku, Stanisław Wyspiański, zaś w hotelu "Morskie Oko", gdzie od 1904 roku miał swą siedzibę teatr sezonowy, a w okresie międzywojennym Teatr Formistyczny Stanisława Ignacego Witkiewicza, występowali najwybitniejsi polscy aktorzy.

Po drugiej wojnie światowej Zakopane, pozostając główną miejscowością turystyczną Podhala i główną bazą wypadową do wycieczek w Tatry, ośrodkiem taternictwa i kultowym ośrodkiem narciarskim ("zimową stolica Polski", która to nazwa po raz pierwszy pojawiła się w prasie już przed pierwszą wojną światową), do pewnego stopnia utrzymało swój elitarny i snobistyczny charakter, chociaż, do pewnego stopnia z powodów politycznych, nastąpiło wyraźne przesunięcie ruchu turystycznego w Zakopanem i w Tatrach w stronę turystyki masowej. W 1950 roku, z połączenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), mające m.in. za zadanie umasowienie w Polsce turystyki kwalifikowanej, w szczególności pieszej turystyki górskiej na terenie Tatr, w 1955 roku utworzony został Tatrzański Park Narodowy, w 1958 roku zbudowano tzw. Dom Turysty, powstały nowe schroniska, m.in. w Dolinie Chochołowskiej i w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, przebudowana została skocznia narciarska pod Krokwią, rozszerzeniu uległa infrastruktura noclegowa, gastronomiczna i turystyczna. Procesy te w latach 90. XX wieku (po pewnym zastoju w latach 70. i 80.) uległy przyspieszeniu, co z jednej strony przekształcało Zakopane w ośrodek mogący przyjąć coraz większą liczbę gości i zapewnić im coraz więcej atrakcji, z drugiej strony towarzyszyła temu coraz szybsza komercjalizacja i przesunięcie istoty zakopiańskich i tatrzańskich atrakcji w stronę spacerów deptakiem, wizyt w modnych lokalach i zakupów pamiątek. Tym niemniej Zakopane wciąż jest jedną najważniejszych destynacji turystycznych w Polsce, w każdym zaś razie jedną najpopularniejszych wśród turystów z zagranicy.


Co do wpomnianego przed chwilą dzisiejszego charakteru Zakopanego i rodzaju przyjeżdżających tu gości można zorientować się bardzo szybko, po krótkim spacerze zatłoczonymi zazwyczaj Krupówkami (północno-zachodni koniec tej ulicy oznaczony jest markerem , zwłaszcza na odcinku między skrzyżowaniami (Krupówki / Kościuszki) i (Krupówki / Aleja 3 Maja). Jeśli jednak spróbujemy zidentyfikować rzeczywiste główne atrakcje Zakopanego, to odnajdziemy je w tym wszystkim, co wiąże się z historycznym i kulturowym dziedzictwem miasta i regionu: w starym Zakopanem otaczającym ulicę Kościeliską (i jej przedłużenia, Skibówki i Krzeptówki), z modrzewiowym "starym kościołem" i słynnym Cmentarzem "na Pęksowym Brzyzku" , z zachowanymi konstrukcjami regionalnego budownictwa ludowego (np. i , w zaprojektowanych przez Stanisława Witkiewicza i budowanych w ostatnich dekadach XIX wieku "w stylu zakopiańskim" willach (np. , i ) i innych obiektach, w szczególności sakralnych (np. kaplicy w Jaszczurówce, zaznaczonej na jednej z mapek zamieszczonych niżej), w Muzeum Tatrzańskim i jego oddziałach ( - ), w widocznych w różnych miejscach (choćby na targu usytuowanym w pobliżu dolnej stacji kolejki linowo-terenowej na Gubałówkę ) i przy różnych okazjach wyrobach regionalnego rzemiosła artystycznego i regionalnych produktach żywnościowych, w tradycyjnych ubiorach i muzyce górali, wreszcie w instytucjach kontynuujących tradycje z czasów początków taternictwa i turystyki tatrzańskiej (w tym kolejki linowej na Kasprowy Wierch, której dolna stacja w Kuźnicach zaznaczona jest markerem ). Dla części turystów dodatkową atrakcję mogą stanowić odbywające się w Zakopanem różne imprezy, w tym organizowany corocznie w drugiej połowie sierpnia Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich.

Jednak, oczywiście, podobnie jak dawniej, dla bardzo wielu turystów główną atrakcją Zakopanego są wciąż pobliskie Tatry, w zimie głównie jako tereny narciarskie, a w lecie jako jedyny w Polsce rejon umożliwiający uprawianie turystyki pieszej w górach o charakterze alpejskim - od spacerów i łatwych półdniowych wycieczek do poważniejszych wypraw, wymagających doświadczenia w poruszaniu się w terenie górskim, odpowiedniego ekwipunku i zadowalającej sprawności fizycznej.


Jednym z najlepszych punktów wypadowych do wypraw w Tatry z Zakopanego są wspomniane przed chwilą Kuźnice, skąd można pójść np. przez Halę Kondratową (markerem oznaczone jest schronisko na Hali Kondratowej) na dominujący nad Zakopanem Giewont (1895 m) lub na Czerwone Wierchy ( - , 2096 m, 2122 m, 2096 m i 2005 m), albo na Halę Gąsienicową (markerem oznaczone jest schronisko na Hali Gąsienicowej znane jako "Murowaniec"), oferującą bardzo wiele możliwości, by wymienić tu tylko wycieczki na szczyty Kościelca (2155 m), Świnicy (2301 m), Koziego Wierchu (2291 m) czy Granatów ( - , 2240 m, 2234 m i 2225 m), na kultową niegdyś przełęcz Zawrat (2159 m), wreszcie na słynącą z widoków przełęcz Krzyżne (2112 m). Część turystów korzysta z kolejki linowej na Kasprowy Wierch (1987 m), by stamtąd wyruszyć na wycieczkę granią w stronę Czerwonych Wierchów lub Świnicy.

Wspomniana Hala Kondratowa leży w Dolinie Kondratowej, stanowiącej zachodnie odgałęzienie Doliny Bystrej (zaliczanej do Tatr Zachodnich - za granicę między Tatrami Zachodnimi w Tatrami Wysokimi, uważa się przełęcz Liliowe i niżej koryto potoku płynącego dnem Doliny Suchej Wody Gąsienicowej). Jeśli chce się zwiedzić dalsze doliny polskich Tatr Zachodnich, najlepiej jest dojechać samochodem (lub tansportem publicznym) do jednego z położonych w pobliżu wylotów tych dolin punktów na drodze 958 prowadzącej z Zakopanego do Kir i Roztok. Są to: Gronik , położony u wylotu Doliny Małej Łąki, skąd można pójść Doliną Małej Łąki na Małołączniak (2096 m), Kiry , gdzie znajduje się wejście do Doliny Kościeliskiej (uważanej za najpiękniejszą dolinę polskich Tatr Zachodnich), która sama w sobie może stanowić cel całodniowej wycieczki (markerem jest zaznaczone schronisko na Hali Ornak, gdzie wielu turystów kończy wycieczkę), ale może też być punktem wyjścia do wyprawy np. na szczyt Ciemniaka (2096 m), oraz parking w pobliżu Siwej Polany (z drogi 958 trzeba zjechać w Roztokach ), skąd można pójść przez Dolinę Chochołowską do schroniska oznaczonego markerem i dalej na Wołowiec (2064 m) lub Starorobociański Wierch (2176m), najwyższy szczyt polskich Tatr Zachodnich.

Wreszcie, jeśli chce się zwiedzić Dolinę Roztoki (i jej górne piętro, Dolinę Pięciu Stawów Polskich) lub Dolinę Rybiego Potoku, to najlepszym rozwiązaniem będzie dojazd Drogą Oswalda Balzera (zob. niżej) do Palenicy Białczańskiej , skąd można pójść do Wodogrzmotów Mickiewicza i stąd dalej do oznaczonego markerem schroniska w Dolinie Pięciu Stawów (nad oznaczonym markerem największym ze stawów w dolinie, Wielkim Stawie Polskim), albo dalej, przez polanę Włosienica do oznaczonego markerem schroniska przy Morskim Oku , uważanym za najpiękniejsze jezioro w całych Tatrach, gdzie zaczynają się dwa nadzwyczaj interesujące szlaki, biegnące najpierw razem do Czarnego Stawu pod Rysami (zwanego też Czarnym Stawem nad Morskim Okiem), a dalej rozdzielające się - jeden prowadzi na Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem (2307 m), drugi na najwyższy szczyt Tatr Polskich, Rysy (2499 m).

Więcej informacji o turystycznych wycieczkach w Tatry z Zakopanego można znaleźć niżej na tej stronie.


Ulica Kościeliska, stanowiąca wraz z jej przedłużeniami w kierunku zachodnim (w stronę wsi Kościelisko, od nazwy której ulica bierze nazwę), Skibówkami i Krzeptówkami, część drogi 958 - to najstarsza ulica Zakopanego, otoczona tradycyjną zabudową góralską. Najważniejsze zabytki znajdują się przy jej początkowym odcinku, na zachód od skrzyżowania ulic (Kościeliska / Nowotarska / Krupówki): należą do nich przede wszystkim drewniany Kościół Matki Bożej Częstochowskiej oraz Cmentarz na Pęksowym Brzyzku ("Pęksa" - to nazwisko, "brzyzek" - oznacza urwisko nad potokiem), a także zabytkowa zakopiańska karczma pochodząca z połowy XIX wieku oraz (położone nieco dalej od wspomnianego skrzyżowania) dwie zaprojektowane przez Stanisława Witkiewicza wille będące dziś siedzibami oddziałów Muzeum Tatrzańskiego.

Kościół Matki Bożej Częstochowskiej (zwany zazwyczaj "starym kościołem" lub "starym kościółkiem"), zbudowany w 1847 roku przez góralskich cieśli z modrzewiowego drewna, był pierwotnie poświęcony świętemu Klemensowi (na cześć Klementyny Homalacsowej, która była wówczas właścicielką dóbr zakopiańskich i fundatorką świątyni). W latach 1850-1851, z inicjatywy księdza Stolarczyka, kościół został powiększony i rozbudowany (dodano część południową, z wieżą, oraz dzwonnicę, która się nie zachowała).

Zdjęcie zamieszczone obok przedstawia "stary kościół" widziany od strony ulicy Kościeliskiej. Świątynia jest niewielka, ma jedną nawę i zwieńczony wieżyczką dach pokryty gontem. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na ołtarz główny z kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej (pierwotnie znajdował się tu obraz przedstawiający św. Klemensa, przeniesiony później na lewą ścianę prezbiterium), ołtarze boczne z drugiej połowy XIX wieku, wykonane przez rzeźbiarza ludowego Wojciecha Kułacha-Wawrzyńcoka z Gliczarowa, a także na zdobiące ściany feretrony.

W pobliżu kościoła stoi mała murowana kaplica św. Andrzeja Świerada i św. Benedykta z około 1810 roku (według niektórych źródeł nawet nieco wcześniejsza), będąca najstarszą zakopiańską budowlą sakralną, wystawioną przez Pawła Gąsienicę; zaraz za nią jest wejście na wspomniany już parokrotnie słynny Cmentarz na Pęksowym Brzyzku , zwany "starym cmentarzem" (sam w sobie stanowiący swoistą kolekcję wyjątkowych dzieł sztuki, za jakie uznać można prawie wszystkie nagrobki), na którym można spędzić wiele czasu przy grobach księdza Stolarczyka, doktora Chałubińskiego, Stanisława Witkiewicza, Stanisława Ignacego Witkiewicza (symboliczny), Jana Krzeptowskiego (Sabały), Kazimierza Przerwy-Tetrmajera, Władysława Orkana, Kornela Makuszyńskiego, Antoniego Rząsy, Karola Stryjeńskiego, Antoniego Kenara, Stanisława Maruszarza, Heleny Marusarzówny, Jana Długosza, wielu sławnych przewodników tatrzańskich i przedstawicieli znanych rodzin zakopiańskich.


Niecałe 100 metrów za "starym kościołem", po prawej stronie ul. Kościeliskiej (jeśli idziemy nią na południowy zachód), pod adresem Kościeliska 8, stoi zabytkowa zakopiańska karczma, Restauracja "U Wnuka" , mieszcząca się w budynku zbudowanym w połowie XIX wieku przez Józefa Krzeptowskiego, którego wnuczka wraz z mężem, Janem Wnukiem, otworzyła zaraz po ślubie, w 1907 roku, działającą do dziś restaurację (zdjęcie poniżej, po lewej stronie). Nieco dalej stoi (w pewnym oddaleniu od ulicy Kościeliskiej) wspomniana wyżej willa "Koliba" , pierwsza zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza budowla w stylu zakopiańskim (na zdjęciu poniżej po prawej stronie widoczny jest fragment elewacji), a jeszcze dalej, w miejscu oznaczonym markerem , dom należący niegdyś do rodziny Gąsieniców Sobczaków, zbudowany około 1830 roku (później, pod koniec XIX wieku, rozbudowany), w którym dziś mieści się oddział Muzeum Tatrzańskiego, znany jako Muzeum Stylu Zakopiańskiego - Inspiracje im. M.B. Dembowskich, z otwartą w 2009 roku stałą wystawą, poświęconą źródłom stylu zakopiańskiego, w szczególności budownictwu ludowemu i wyposażeniu góralskich chałup, a także gromadzonym w końcu XIX wieku przez różnych miłośników kultury ludowej i kolekcjonerów zbiorom etnograficznym (w szczególności kolekcji Marii i Bronisława Dembowskich (od których nazwiska oddział muzeum bierze nazwę).



Jadąc od Muzeum Stylu Zakopiańskiego drogą 958 na południowy zachód, w kierunku Kościeliska , dojeżdża się po kilku minutach (niecałe 3,5 km) do parkingu u wylotu doliny Małej Łąki, jednej z czterech dużych dolin polskich Tatr Zachodnich (pozostałe to Dolina Chochołowska, Dolina Kościeliska i Dolina Bystrej), położonego ok. 500 m przed przystankiem autobusowym Gronik , jakieś 4,5 km od początku ulicy Kościeliskiej i ok. 2 km za stojącym tuż przy drodze 958, oznaczonym markerem , Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej na Krzeptówkach. Wybudowanego jako votum za ocalenie życia papieża Jana Pawła II (po zamachu z 1981 roku), składającego się z kościoła zbudowanego w latach 1987-1992 i konsekrowanego przez Jana Pawła II w 1997 roku podczas pielgrzymki papieża do Polski, stojącej obok kaplicy z latach 50. XX wieku z figurą Matki Bożej Fatimskiej, oraz tzw. Parku Fatimskiego, gdzie zrekonstruowany został ołtarz, przy którym Jan Paweł II odprawił podczas wspomnianej pielgrzymki mszę pod Krokwią.

Zaczynający się na Groniku szlak wchodzący w Dolinę Małej Łąki oznakowany jest na pierwszym odcinku kolorem żółtym i niebieskim. Po mniej więcej 20 minutach drogi się rozdzielają: szlakiem ze znakami żółtymi można dojść do Przełęczy Kondrackiej (1725 m, ok. 2.30 godz. od wylotu doliny), skąd można pójść na Kopę Kondracką (2005 m, ok. 45 min. z przełęczy) lub na Giewont (1895 m, ok. 35 min. z przełęczy), albo zejść do schroniska na Hali Kondratowej (1340 m), zaś szlak niebieski skręca na zachód i prowadzi na Przysłop Miętusi (1187 m), skąd można wyjść na słynący z pięknego widoku szczyt Małołączniaka (2096 m), jednego z Czerwonych Wierchów, położonego w grani głównej Tatr (około 3.30 godz. od wylotu Doliny Małej Łąki).

Ok. 1,5 km za Gronikiem leży Nędzówka , kolejny przysiółek wsi Kościelisko. Tu z kolei można pójść za znakami czerwonymi przez polanę Jaworzynka Miętusia (1294 m, ładny widok na Czerwone Wierchy) na wpomniany przed chwilą Przysłop Miętusi i dalej - na Małołączniak.

Oznaczone markerem Kiry (927 m) - to osiedle wsi Kościelisko, położone u wylotu Doliny Kościeliskiej, składające się z trzech polan: Kiry Leśnickiej (położonej na zachód od wylotu doliny), Niżniej Kiry Miętusiej (na wschód od wylotu doliny) i Wyżniej Kiry Miętusiej (leżącej już w Dolinie Kościeliskiej, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, na wysokości 935-950 m); na ogół jednak Kiry są utożsamiane z Niżnią Kirą Miętusią, gdzie usytuowane jest wejście na teren parku.

Z Kir wygodną, łagodnie wznoszącą się drogą po ok. 1.15 godz. można dojść do schroniska "Ornak" (1100 m, z Kir 1.30 godz.) na Hali Ornak, mając po drodze Wyżnią Kirę Miętusią, Stare Kościeliska (960-970 m) i Halę Pisaną (1015 m). Schronisko na Hali Ornak dla wielu turystów stanowi docelowy punkt wycieczki. Można stąd jednak pójść dalej: np. za znakami czarnymi do Stawu Smreczyńskiego (1227 m, 30 min. od schroniska), albo za znakami żółtymi na Przełęcz Iwaniacką (1459 m), skąd można zejść do Doliny Chochołowskiej lub pójść (znaki zielone) na południe, w kierunku Ornaku (1867 m) i Starorobociańskiego Szczytu (2176 m), albo wreszcie za znakami zielonymi przez Przełęcz Tomanową na Ciemniak (2096 m, od schroniska 3.15 godz.).

Za Kirami droga 958 skręca na północny zachód; po ok. 2km dojeżdża się do Roztok , grupy domów w pobliżu zbiegu trzech potoków (Kirowej Wody, Siwej Wody i Potoku Lejowego, z których niżej powstaje rzeka Czarny Dunajec). W lewo odchodzi stąd droga wchodząca w Dolinę Chochołowską, którą można dojechać do parkingu w pobliżu Siwej Polany . Dalsza droga w górę Doliny Chochołowskiej (dostępna już tylko dla piechurów, rowerzystów i bryczek) po ok. 7,5 km doprowadza do schroniska na Polanie Chochołowskiej (1146 m). Po przejściu mniej więcej 2/3 drogi możemy zejść z głównej drogi w Dolinę Starej Roboty. Szlak biegnący tą doliną wkrótce rozgałęzia się: znaki żółte doprowadzą nas do Przełęczy Iwaniackej, zaś znaki czarne na Siwą Przełęcz (1912 m) w grani oddzielającej Dolinę Starej Roboty od Doliny Kościeliskiej, skąd można wyjść na Starorobociański Szczyt, najwyższy szczyt polskich Tatr Zachodnich (inna droga na Starrorobociański Szczyt prowadzi przez Trzydniowiański Wierch (1765 m) i Kończystą nad Jarząbczą (2002 m). Drugim popularnym celem wycieczek w rejonie Doliny Chochołowskiej jest słynący z widoków Wołowiec (2064 m), na który z Polany Chochołowskiej można wejść przez Grzesia i Rakonia (od schroniska ok. 2.45 godz.) albo przez Dolinę Chochołowską Wyżnią (ok. 2.30 godz.).


Za główną ulicę Zakopanego uważa się Krupówki - ulicę prawie w całości zamkniętą dla ruchu samochodowego, zaczynającą się w punkcie oznaczonym markerem (zbieg ulic Nowotarskiej, Kościeliskiej i Krupówek) i prowadzącą stąd łagodnie w góre, na południowy zachód. Za centrum miasta uchodzi oznaczone markerem skrzyżowanie Krupówek z ulicą Kościuszki, która biegnie na północny wschód w stronę dworca autobusowego i kolejowego , zaś w przeciwną stronę - do połączenia z ulicą Mariusza Zaruskiego i tzw. Domu Turysty , dużego czworobocznego budynku z dziedzińcem wewnętrznym, zbudowanego w latach 1953-1958 w stylu zwanym "stylem nowozakopiańskim", słynącego z ogromnego pod względem powierzchni (6000 m²) dachu krytego gontem i do niedawna pełniącego funkcję bazy turystycznej i siedziby kilku placówek kulturalnych, obecnie zaś przekształcanego w czterogwiazdkowy hotel.

Będąc w okolicy Domu Turysty warto zwrócić uwagę na stojący w pobliżu, przy ulicy Zaruskiego, odsłonięty w 1959 roku pomnik ratowników górskich, zaprojektowany przez Władysława Hasiora (1928-1999) – związanego z Podhalem artysty rzeźbiarza, malarza i scenografa, którego oznaczona markerem autorska galeria przy Jagiellońskiej 18b jest dziś jednym z oddziałów Muzeum Tatrzańskiego. W bezpośrednim sąsiedztwie Domu Turysty, od strony północno-wschodniej, stoi widoczny z Krupówek, za mostkiem na potoku, pochodzący z początku XX wieku (później przebudowany) tzw. Dworzec Tatrzański, zbudowany na miejscu wcześniejszego budynku, który w latach 80. i 90. XIX wieku był ośrodkiem życia kulturalnego w Zakopanem, dziś mieszczący biuro usług turystycznych i Koło Przewodników Tatrzańskich. Nieco dalej (pod adresem Krupówki 10) - znajduje się główny gmach Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego , otwartego w 1922 roku. Historia muzeum, jednego z najstarszych muzeów regionalnych w Polsce, sięga 1888 roku (rok pierwszej ekspozycji); obecna siedziba została ukończona w 1920 roku. W muzeum eksponowane są okazy skał i minerałów, jest dział florystyczny (warto zwiedzić alpinarium Zakładu Ochrony Przyrody PAN, znajdujące się za gmachem głównym) i faunistyczny, a także zbiory etnograficzne oraz biblioteka gromadząca literaturę tatroznawczą. Niecałe 200 m dalej, po prawej stronie (jeśli idzie się Krupówkami w dół), na niewielkim wzniesieniu stoi kościół pod wezwaniem Najświętszej Rodziny , zwany często "nowym kościołem", którego fundamenty położył w 1877 roku ksiądz Józef Stolarczyk. Kościół, zbudowany w stylu neoromańskim w latach 1879-1896, został konsekrowany w 1899 roku przez biskupa krakowskiego Jana Puzynę. We wnętrzu można dostrzec elementy w stylu neoromańskim, w stylu zakopiańskim oraz wykonane tzw. sposobem zakopiańskim Edgara Kovátsa, dyrektora zakopiańskiej szkoły snycerskiej w ostatnich latach XIX wieku, konkurencyjnym wobec stylu Witkiewicza.

Zaraz za kościołem, w miejscu oznaczonym markerem , Krupówki łączą się z łukiem drogi 958. Odcinek drogi 958 biegnący na południowy zachód - to omówiony już wyżej początkowy odcinek ulicy Kościeliskiej, natomiast odcinek drogi 958 prowadzący stąd na północny wschód nosi nazwę ulicy Nowotarskiej; z Ronda im. Romana Dmowskiego (gdzie można zawrócić na zachód wjeżdżając w ulicę Powstańców Śląskich, którą można dojechać do Kościeliska) droga biegnie do Ronda Solidarności , a za nim, skręcając na północny wschód - w kierunku Poronina i Nowego Targu (warto pamiętać, że z Ronda Solidarności na północ biegnie ważna zakopiańska arteria komunikacyjna, jaką jest Aleja 3 Maja). Markerem oznaczona jest dolna stacja kolejki linowo-terenowej na Gubałówkę (skąd rozciąga się jeden z najlepszych widoków na Kotlinę Zakopiańską i Tatry); między skrzyżowaniem a stacją, w rejonie otaczającym marker , pod wiaduktem, którym biegnie ulica Powstańców Śląskich, rozstawione są stragany dużego, malowniczego i prawie zawsze zatłoczonego targu, gdzie można m.in. kupić autentyczne regionalny produkty żywnościowe, wyroby regionalnego rzemiosła, itp. (w pobliżu targu duży parking).

Jeśli natomiast ze skrzyżowania Krupówek z ulicą Kościuszki pójdziemy w górę, to po niecałych 10 minutach (ok. 650 m) dojdziemy do skrzyżowania Krupówek z wspomnianą wyżej Aleją 3 Maja , a następnie, po kolejnych 100 metrach (na tym ostatnim odcinku dozwolony jest już ruch samochodowy), do skrzyżowania , z którego w lewo odchodzi ulica Stanisława Witkiewicza, zaś w prawo - ulica Kazimierza Tetmajera. Stąd idziemy już ulicą Władysława Zamoyskiego, by do kolejnych 10 lub 15 minutach (ok. 900 m) dotrzeć do wspomnianego już wyżej zbiegu ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego , gdzie warto zatrzymać się przy pomniku Chałubińskiego, widocznym na jednym ze zdjęć zamieszczonych wyżej. Stąd jest już tylko ok. 300 m (5 minut) do miejsca oznaczonego markerem , noszącego oficjalną nazwę Rondo Jana Pawła II, ale zwanego krótko Rondem. Ulica Przewodników Tatrzańskich prowadzi stąd do Kuźnic ); w prawo, do skoczni narciarskiej pod Krokwią (oficjalnie znanej jako Wielka Krokiew im. Stanisława Marusarza ), biegnie ulica Bronisława Czecha, zaś w lewo prowadzi Droga na Bystre, stanowiąca pierwszy odcinek tzw. drogi Oswalda Balzera, zbudowanej w 1902 roku szosy z Zakopanego do Morskiego Oka (zob. niżej).


Spacer Krupówkami, od oznaczonego markerem skrzyżowania Krupówek z ulicą Kościeliską do Ronda , połączony ze zwiedzaniem lokali gastronomicznych oraz sklepów i sklepików z pamiątkami, których tu pełno, zwłaszcza przy zawsze zatłoczonym deptaku, od skrzyżowania z ulicą Kościuszki do zbiegu Krupówek z Aleją 3 Maja, oznaczonego markerem - to dla wielu turystów bodaj najbardziej popularny sposób spędzania czasu w Zakopanem. Warto jednak nawet na samych Krupówkach zwrócić uwagę na innego rodzaju atrakcje, a w co najmniej kilku lub kilkunastu miejscach z Krupówek zboczyć.

Jeśli idziemy od skrzyżowania Krupówek z ulicą Kościuszki w górę, warto po zaledwie 150 metrach skręcić skosem w prawo, w ulicę Generała Andrzeja Galicy (1873-1945), prowadzącej do prostokątnego Placu Niepodległości, zwanego Rynkiem. Przy wschodnim rogu placu znajduje się niewielkie muzeum biograficzne (oddział Muzeum Tatrzańskiego), mieszczące się w budynku, w którym przez wiele lat mieszkał Bronisław Czech (1908-1944), najwybitniejszy polski narciarz okresu międzywojennego, olimpijczyk, taternik, ratownik górski, instruktor narciarski. Z zachodniego rogu placu odchodzi ulica Grunwaldzka, biegnąca w stronę Krokwi, regla, na którego zboczach funkcjonuje zespół skoczni narciarskich, w tym Średnia Krokiew im. Bronisława Czecha (bezpośrednio pod główną skocznię zespołu prowadzi ulica Piłsudskiego, mniej więcej równoległa do ulicy Grunwaldzkiej, ale bliżej Krupówek), a także ulica Władysław Orkana, którą można po kilku minutach dojść do wspomnianej wyżej willi "Atma" , w której od roku 1930 mieszkał kompozytor i pianista Karol Szymanowski (1882-1937) i gdzie dziś mieści się poświęcone Szmanowskiemu muzeum (Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie).

Jeśli, wróciwszy z Placu Niepodległości na Krupówki, pójdziemy dalej w górę, po paru minutach miniemy po prawej stronie wspomniany wyżej hotel "Morskie Oko" , jeden z pierwszych zakopiańskich hoteli, przed I wojną światową uchodzący za hotel o najwyższym standardzie, a parę kroków dalej, po lewej stronie, Miejską Galerię Sztuki. Warto wiedzieć, że zachowany do dziś budynek hotelu był jedną z pierwszych murowanych budowli Zakopanego, pochodzącą z początków XX wieku (wcześniej istniejący w tym miejscu budynek spłonął w 1899 roku). W "Morskim Oku", w sali teatralnej, występowali m.in. Helena Modrzejewska, Irena i Ludwik Solscy, Aleksander Zelwerowicz i Mieczysława Ćwiklińska, tu w latach 1925-1927 miał siedzibę Teatr Formistyczny Stanisława Ignacego Witkiewicza, w spotkaniach literackich brali udział Stanisław Przybyszewski, Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Władysław Reymont i Stefan Żeromski i wielu innych (dziś, w uszkodzonej w 1978 roku przez wiatr halny sali teatralnej, po remoncie, działa nowoczesna dyskoteka).

Mniej więcej 150 dalej, przy skrzyżowaniu z ulicą Stanisława Staszica, otwiera się piękny widok na Giewont i Czerwone Wierchy; skosem w prawo odchodzi ulica Piłsudskiego, prowadząca pod Wielką Krokiew. Po kolejnych 150 metrach (z prawej mijamy budynek Polskich Kolei Linowych, do których należy m.in. kolejka linowa na Kasprowy Wierch) dochodzi się do połączenia z Aleją 3 Maja , a po następnym podobnej długości odcinku do skrzyżowania , na którym w lewo odchodzi ulica Witkiewicza, a w prawo ulica Tetmajera, przy której, pod numerem 15, w willi "Opolanka" , mieści się muzeum biograficzno-lliterackie poświęcone Kornelowi Makuszyńskiemu (1884-1953), pisarzowi, publicyście i krytykowi literackiemu, jednemu z najpopularniejszych pisarzy dla dzieci, który od listopada 1944 roku mieszkał na stałe w Zakopanem i tam zmarł.

Od skrzyżowania z ulicami Witkiewicza i Tetmajera Krupówki zmieniają nazwę: idąc teraz już ulicą Władysława Zamoyskiego mijamy (po lewej stronie) zaprojektowaną przez Stanisława Witkiewicza willę "Oksza" , dziś będącą oddziałem Muzeum Tatrzańskiego. Po następnych kilku minutach (ok. 400 m) dochodzimy do połączenia ulicy Zamoyskiego z ulicą Tytusa Chałubińskiego - tu stoi ogrodzony secesyjną kratą żelazną wykonany według projektu Stanisława Witkiewicza przez rzeźbiarza Jana Nalborczyka pomnik Chałubińskiego (zwany często "pomnikiem Chałubińskiego i Sabały) - umieszczone na cokole popiersie Tytusa Chałubińskiego z siedzącą pod nim postacią Sabały. Stąd już tylko 300 metrów dzieli nas od Ronda, zbudowanego w 1938 roku, w ramach przygotowań do organizowanych przez Zakopane mistrzostw świata FIS, dziś noszącego oficjalnie nazwę Ronda im. Jana Pawła II (po prawej stronie, tuż przed skrzyżowaniem, w pewnym oddaleniu od ulicy, widać budynek dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego , w którym mieści się interesujące muzeum przyrodnicze), a przy samej ulicy usytuowany jest punkt informacyjny dla turystów wybierających się w Tatry).

W lewo od Ronda (jeśli stoimy na nim patrząc w strone Tatr, na południe) biegnie Droga na Bystre, stanowiąca początkowy odcinek tzw. Drogi Oswalda Balzera prowadzącej z Zakopanego do Morskiego Oka (zob. niżej). W prawo odchodzi ulica Bronisława Czecha (z dużym parkigiem, z którego odjeżdżają mikrobusy kursujące do Kuźnic, idąca pod Wielką Krokiew , do której z północy dochodzi wspomniana wyżej ulica Piłsudskiego. Markerem oznaczone jest główne skrzyżowanie na Bystrem; na północ wybiega stąd ulica zwana Drogą do Olczy, z której zaraz za skrzyżowaniem odgałęzia się najpierw w lewo Droga na Antałówkę, a nieco dalej, z Drogi na Antałówkę, też w lewo, Droga na Koziniec. Przy tej ostatniej, pod numerm 8, stoi murowany budynek pochodzący z lat 20. XX wieku, od 1981 roku będący własnością Muzeum Tatrzańskiego i mieszczący jeden z oddziałow muzeum - Galerię Sztuki im. W. i J. Kulczyckich , z Galerią Kobierców Wschodnich oraz kolekcją obrazów i grafik Marka Żuławskiego (1908-1985). Markerem oznaczona jest wmpominana już wcześniej, zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza "Willa pod Jedlami", a markerem - inna, zwana "Witkiewiczówką".


Kuźnice - to położona 2 km na południe od Ronda , na wysokości 1010 m, dzielnica Zakopanego, nosząca niegdyś nazwę Hamry i znana przede wszystkim jako zakład metalurgiczny, działający w różny sposób i z różnym powodzeniem od XVIII wieku (gdy w pobliskiej Dolinie Jaworzynki odkryto rudy żelzaza) do lat 80. XIX wieku i zlikwidowany całkowicie przez hrabiego Władysława Zamoyskiego po zakupieniu przez niego dóbr zakopiańskich.

Z Ronda do Kuźnic prowadzi Aleja Przewodników Tatrzańskich, biegnąca najpierw na południowy wschód, później na południe. Po niecałych 10 minutach (ok. 500 m) mijamy (po prawej stronie) zabudowania tzw. "Księżówki" (domu rekolekcyjnego Konferencji Episkopatu Polski); 100 metrów dalej, po lewej stronie, stoi "Murowanica" (budynek będący pozostałością kompleksu zabudowań kuźnickiej walcowni, dziś trzygwiazdkowy hotel).

W pobliżu "Murowanicy" zaczyna się (trzeba nieco cofnąć się ulicą Mieczysława Karłowicza i przejść przez mostek na prawy brzeg Bystrej do Bulwarów Słowackiego) szlak prowadzący za znakami zielonymi na reglowy szczyt zwany Nosalem , znany z tras i wyciągów narciarskich na północnych stokach. Nosal nie jest wysoki, ma zaledwie 1206 m, ale wycieczka jest łatwa, a z wierzchołka rozciągają się interesujące widoki, dlatego już w pierwszej połowie XIX wieku był popularnym celem wycieczek z Kuźnic, skąd prowadzi inna droga na szczyt, prowadząca przez Nosalową Przełęcz , z której można także zejść do Doliny Olczyska (markerem zaznaczone jest zaznaczone Wywierzysko Olczyskie, jedno z największych krasowych wywierzysk w Tatrach Polskich, a markerem pobliski szczyt Kopieńca (1328 m)).

W pobliżu "Murowanicy" zaczyna się też prowadząca na zachód tzw. Droga pod Reglami, przyjemna spacerowa ścieżka (i trasa rowerowa) biegnąca na wysokości 900-940 m n.p.m. i kończąca się przy drodze 958 w pobliżu przystanku autobusowego Gronik, o którym była mowa wyżej. Szlak wiąże wyloty kilku mniejszych dolinek biegnących ku północnym zboczom Giewontu : wylot Doliny Białego (do którego z centrum Zakopanego można dojść ulicą Droga do Białego i którą można za znakami żółtymi dojść do Przełęczy Białego , połączenia z tzw. Drogą nad Reglami - zob. niżej), wylot Dolinki ku Dziurze (znaki niebieskie doprowadzają tu, po ok. 1 km od wylotu doliny, do niewielkiej jaskini zwanej Dziurą, najbliższej Zakopanego), wylot Doliny Strążysk (do którego można dojść z centrum Zakopanego ulicą Strążyską), wreszcie wylot Doliny za Bramką . Wspomnianą Doliną Strążysk prowadzi jedna z najbardziej popularnych turystycznych dróg na Giewont (1895 m): idąc w górę za znakami czerwonymi po jakichś 2 km od wylotu doliny dochodzi się do Polany Strążyska (bardzo blisko na północ od niej jest wodospad Siklawica , dojście za znakami żółtymi). Idąc stąd za znakami czerwonymi (na początkowym odcinku razem z czarnymi), można wyjść przez Przełęcz w Grzybowcu (1311 m) i Wyżnią Przełęcz Kondracką (1765 m), skąd jest jeszcze ok. 20 min. do szczytu (ok. 3 godz. od wylotu doliny).

Od "Murowanicy" do Kuźnic jest jeszcze około 1200 m. Spacerowicze mogą posilić się w kuźnickim barze i zajrzeć do sklepu z pamiątkami. Większość turystów wyrusza z Kuźnic dalej, pieszo lub korzystając z kolejki linowej na Kasprowy Wierch (1987 m), której dolna stacja znajduje się obok parkingu, do którego można z Zakopanego dojechać środkami transportu publicznego.

Kolejka linowa na Kasprowy Wierch (jedyna tego rodzaju w Tatrach Polskich) została zbudowana w latach 1935-1936 i otwarta 26 lutego 1936 roku. Składa się z dwóch odcinków: stacja pośrednia znajduje się na Myślenickich Turniach (1352 m), górna stacja na Kasprowym Wierchu stoi nieco poniżej szczytu, na wysokości 1959 m (łączna deniwelacja - 936 m). Przejazd trwa ok. 20 minut, kolejka może przewieźć 2500 osób dziennie w jednym kierunku.

W zimie kolejka jest oblegana przez narciarzy, którzy chcą dotrzeć do terenów narciarskich na północno-wschodnich i północno-zachodnich zboczach Kasprowego Wierchu (marker oznacza dolną stację wyciągu w Dolinie Gąsienicwej, zaś marker - dolną stację wyciągu w Dolinie Goryczkowej). W lecie część turystów wjeżdża na Kasprowy Wierch tylko po to, by poinformować znajomych, że tam byli, i po spędzeniu paru godzin na szczycie wyrusza w drogę powrotną. Inni traktują wyjazd kolejką jako najszybszy i najmniej męczący sposób dotarcia do Hali Gąsienicowej, gdzie mają początek liczne szlaki; jeszcze inni wyruszają z Kaprowego Wierchu na dłuższą wycieczkę granią w jednym lub drugim kierunku.


Kuźnice są jednym z najlepszych punktów wypadowych do wypraw z Zakopanego w Tatry, zarówno w rejon Kasprowego Wierchu, Czerwonych Wierchów i Giewontu w Tatrach Zachodnich, jak w rejon Hali Gąsienicowej, stanowiącej doskonały punkt wyjścia zarówno dla stosunkowo krótkich i łatwych, jak dla poważniejszych wypraw w ten rejon Tatr Wysokich.

Zamieszczona wyżej mapka przedstawia rejon wycieczek z Kuźnic w Dolinę Bystrej, czwartą (licząc od zachodu) dużą dolinę polskich Tatr Zachodnich. W Kuźnicach zaczynają się dwa prowadzące w ten rejon szlaki. Jednym można wejść za znakami zielonymi na Kasprowy Wierch (1987 m) (ok. 2.30 godz. z Kuźnic - droga jest łatwa, ale dość żmudna i niezbyt popularna, zwłaszcza wobec możliwości "zdobycia" szczytu kolejką). Drugi szlak (znaki niebieskie) po mniej więcej 30 mminutach doprowadza na Polanę Kalatówki , gdzie na wysokości 1198 m stoi hotel górski , z restauracją, kawiarniami itp. Warto wiedzieć, że na Kalatówkach funkcjonował pierwszy w Polsce ośrodek narciarski (w 1910 roku odbyły się tu pierwsze zawody). W lecie na Kalatówkach panuje duży ruch tranzytowy - część turystów wybiera wspomnianą wyżej Drogę nad Reglami (znaki czarne), większość idzie dalej za znakami niebieskimi.

Droga nad Reglami, a w każdym razie duża część jej początkowego odcinka, biegnie w zasadzie poziomo (choć oczywiście z podejściami i zejściami), mniej więcej na wysokości 1300 m. Zaczyna się nieco poniżej schroniska, by doprowadzić najpierw do miejsca znanego jako Przełęcz Białego (1306 m), gdzie dochodzi szlak oznakowany kolorem żółtym prowadzący Doliną Białego. Marker oznacza Czerwoną Przełęcz (1301 m) pod Sarnią Skałą (1377 m), wybitnym szczytem reglowym, na który można z przełęczy wejść w ciagu 10 minut (znaki czarne). Szlak prowadzi dalej na zachód do Polany Strążyska (1000-1060 m, z Kalatówek 1,35 godz.), Przełęczy w Grzybowcu (1311 m) i Przysłopu Miętusiego (1187 m) (zaznaczonego markerem na jednej z mapek zamieszczonych wyżej), skąd dalej na zachód prowadzi drugi główny odcinek Drogi nad Reglami, łączący się ostatecznie z głównym szlakiem biegnącym Doliną Chochołowską.

Znaki niebieskie prowadzą w górę, w zachodnią gałąź Doliny Bystrej, znaną jako Dolina Kondratowa; markerem oznaczone jest położone na wysokości 1335 m schronisko na Hali Kondratowej (z Kuźnic 1 godz.). Tu mamy dwie możliwości. Znaki niebieskie prowadzą na Przełęcz Kondracką (1725), z której w ciągu 35 minut można wyjść na Giewont (1985 m). Droga oznakowana kolorem zielonym biegnie natomiast na południowy zachód, na Przełęcz pod Kopą Kondracką (1863 m), skąd można pójść główną granią Tatr na wschód, w stronę Kasprowego Wierchu (1.25 godz.) lub w przeciwnym kierunku na Kopę Kondracką (2005 m) i pozostałe trzy Czerwone Wierchy - Małołączniak (2096 m), Krzesanicę (2122 m) i Ciemniak (2096 m).

Drugim głównym rejonem Tatr, jaki można obrać za cel wyprawy z Kuźnic, jest należące już do Tatr Wysokich otoczenie Doliny Gąsienicowej. Dolina Gąsienicowa (lub Dolina Gąsienicowych Stawów) jest górnym piętrem Doliny Suchej Wody Gąsienicowej (zwanej zazwyczaj krócej Doliną Suchej Wody), tatrzańskiej doliny walnej, przez którą przebiega granica między Tatrami Zachodnimi i Tatrami Wysokimi. Południowo-zachodnia odnoga Doliny Gąsienicowej nosi nazwę Doliny Gąsienicowej Zielonej - tu leży kilkanaście tzw. Gąsienicowych Stawów, z których największym jest Zielony Staw Gąsienicowy (1674 m), zaznaczony na mapce powyżej markerem ; w odnodze południowo-wschodniej, zwanej Czarną, oddzielonej od odnogi południowo-zachodniej granią odbiegającej od Zawratowej Turni w stronę Kościelca (2155 m), Przełęczy Karb (1853 m) i grzbietu Małego Kościelca, leżą Czarny Staw Gąsienicowy (1624 m), największy w całej Dolinie Gąsienicowej, i niewielki Zmarzły Staw Gąsienicowy (1788 m).

Pierwszym etapem wycieczki jest zawsze dotarcie do jednego z najczęściej odwiedzanych w Tatrach, zbudowanego w latach 1921-1925 schroniska na Hali Gąsienicowej zwanego "Murowańcem" . Pomijając wariant dotarcia na Halę Gąsienicową przez Kasprowy Wierch (kolejką) i Suchą Przełęcz , prowadzą tu z Kuźnic dwie główne drogi - jedna, bodaj bardziej popularna, przez Boczań i Skupniów Upłaz , druga przez Dolinę Jaworzynkę . Obie drogi zbiegaję się na Przełęczy między Kopami (1499 m), z której w ciągu 20 minut (najpierw lekko pod górę, ostatni odcinek nieco w dół) dochodzi się do "Murowańca", położonego na wysokości 1505 m.

Stąd można pójść w trzech głównych kierunkach:

• Można, po pierwsze, pójść za znakami żółtymi na południowy zachód, w stronę głównej grani Tatr, do miejsca w pobliżu dolnej stacji wyciągu narciarskiego , gdzie szlaki się rozdzielają - jedna droga oznakowana jest kolorem żółtym i żielonym, druga - kolorem czarnym. Jeśli wybierze się pierwszy wariant, to po niedługim czasie znów trzeba będzie dokonać wyboru: znaki żółte zaprowadzą nas na Suchą Przełęcz (1950 m), zaś zielone na przełęcz Liliowe (1952 m). Jeśli natomiast pójdziemy za znakami czarnymi, droga zaprowadzi nas do wspomnianego wyżej Zielonego Stawu , a następnie na Świnicką Przełęcz (2051 m) w głównej grani Tatr, skąd można pójść granią na Świnicę (2301 m) (i ewentualnie dalej w stronę przełęczy Zawrat (2159 m)), albo w przeciwym kierunku, w stronę Kasprowego Wierchu (1987 m). Z opisanej przed chwilą drogi na Świnicką Przełęcz w miejscu oznaczonym markerem , odgałęzia się w lewo droga na Przłęcz Karb (1853 m), skąd można wyjść na Kościelec (2155 m), albo zejść do Czarnego Stawu Gąsienicowego (1624 m).
• Druga droga, oznakowana kolorem niebieskim, prowadzi na południowy wschód, w stronę Czarnego Stawu Gąsienicowego (1624 m), jednego z największych i uchodzących za najpiękniejsze jezior tatrzańskich (ok. 30 minut od "Murowańca"). Stąd można wyjść na przełęcz Karb (1853 m) i Kościelec (2155 m), albo za znakami żółtymi pójść na Skrajny Granat (2225 m), najniższy, ale z uwagi na zwornikowe położenie oferujący najbardziej interesujące widoki z trzech szczytów Granatów, albo wreszcie pójść dalej za znakami niebieskimi do Zmarzłego Stawu (1788 m). W pobliżu Zmarzłego Stawu szlak się rozgałęzia. Znaki niebieskie prowadzą na słynną, kiedyś uważaną za trudno dostępną, przełęcz Zawrat (2159 m), natomiast znaki żółte i zielone - do Dolinki Koziej. Stąd znaki zielone wyprowadzają na najwyższy szczyt Granatów, Zadni Granat (2240 m), zaś żółte kierują się ku Koziej Przełęczy (2137 m), skąd Orlą Percią można wyjśc na szczyt Koziego Wierchu (2291 m), najwyższego tatrzańskiego szczytu leżącego w całości w Polsce (inna droga na Kozi Wierch, prowadząca ku Orlej Perci tzw. Żlebem Kulczyńskiego, oznakowana kolorem czarnym, odgałęzia się od wspomnianej przed chwilą drogi z Koziej Dolinki na Zadni Granat).
• Trzecim kierunkiem, jaki możemy obrać zaczynając wycieczkę na Hali Gąsienicowej, jest droga za znakami żółtymi na wschód, zboczami Żóltej Turni (2087 m) w stronę Doliny Pańszczycy, będącej odgałęzieniem Doliny Suchej Wody (markerem oznaczony jest tzw. Czerwony Stawek w Dolinie Pańszczycy, położony na wysokości 1654 m), skąd można wyjść na przełęcz Krzyżne (2112 m), słynącą z jednego z najrozleglejszych i najwspanialszych widoków w Tatrach.

Wspomniana wyżej Orla Perć - to zbudowany w latach 1903-1906 szlak prowadzący boczną granią Tatr, biegnącą od Świnicy w stronę Koszystej i Wołoszyna , od przełęczy Zawrat do przełęczy Krzyżne , przez Kozią Przełęcz, Kozi Wierch i Granaty , będący jedną z najbardziej interesujących i najpiękniejszych, ale zarazem najtrudniejszych dróg tatrzańskich, dostępnych dla turystów. Droga, oznakowana kolorem czerwonym, jest w wielu miejscach ubezpieczona (klamry, drabinki, łańcuchy, itp.). Przejście od Zawratu do Krzyżnego trwa (bez odpoczynków) ok. 6-8 godzin, dlatego droga jest zazwyczaj dzielona na dwie części. W trudnych warunkach pogodowych najlepiej jest w ogóle zrezygnować z wycieczki, ale nawet w dobrych warunkach droga wymaga od turysty dobrej kondycji, sprawności, właściwego ubioru, pewnej niewrażliwości na ekspozycję i doświadczenia (więcej informacji, zob. Orla Perć).


Droga Oswalda Balzera (lub Droga im. Oswalda Balzera) - to zbudowana w latach 1892-1902 szosa z Zakopanego do Morskiego Oka, biorąca nazwę od nazwiska profesora prawa Oswalda Balzera (1858-1933), który w 1902 roku skutecznie reprezentował rząd Galicji w słynnym sporze sądowym między Galicją a Węgrami dotyczącym przynależności Morskiego Oka. Punktem początkowym jest Rondo , skąd szosa biegnie na wschód podnóżami Tatr Wysokich, w dużej części przez las, co powoduje, że jest nie tak malownicza jak dłuższa droga przez Poronin i Bukowinę Tatrzańską, z którą łączy się na Wierchporońcu .

Pierwszy odcinek drogi to Droga na Bystre - z Ronda (obok stacji benzynowej) przez most na Bystrej do wyżej położonego skrzyżowania . Zaraz za Bystrem mijamy (po prawej stronie) tereny narciarskie (ze stokiem slalomowym) na północnych stokach Nosala . Markerem (4,2 km od Ronda) oznaczona jest Jaszczurówka, położona na wysokości 900 m, 4,2 km od Ronda - założone w XIX wieku jako kąpielisko (źródło cieplicowe) osiedle letniskowe u wylotu Doliny Olczyska; zaraz za mostem na Potoku Olczyskim odbiega w prawo droga prowadząca ku wspomnianej wyżej polanie Olczysko z Wywierzyskiem Olczyskim, skąd można na pójść na Nosal (1206 m) albo na Kopieniec (1328 m). Dalej szosa wznosi się; na ostrym łuku w prawo, po lewej stronie drogi (po prawej stronie niewielki parking, łatwy do przeoczenia) stoi jedno z klasycznych dzieł stylu zakopiańskiego, kaplica Najświętszego Serca Jezusa , zbudowana w latach 1905-1907 według projektu Stanisława Witkiewicza z fundacji Uznańskich (Witkiewicz zaprojektował także wnętrze kaplicy).

Nieco ponad 2 km dalej leży Toporowa Cyrhla (950-1040 m), polana u północnych podnóży Kopieńca. Warto tu zwrócić uwagę (po lewej stronie drogi, w miejscu, gdzie szosa lekko skreca w prawo) na znaną restaurację regionalną "7 kotów", odwiedzaną kiedyś przez wybitnych przedstawicieli świata kultury (m.in. przez Karola Szymanowskiego i Jarosława Iwaszkiewicza); z okolic restauracji roziąga się rozległy widok na Kotlinę Zakopiańską i Tatry. Z Cyrhli, podobnie jak z Jaszczurówki, można zrobić wycieczkę na Kopieniec; można jednak wybrać się też dalej - przez Psią Trawkę (1183 m), Polanę Waksmundzką (1360-1400 m) i Polanę pod Wołoszynem (1250-1280 m) do Wodogrzmotów Mickiewicza (1099 m) i schroniska w Dolinie Roztoki (1031 m).

Za Cyrhlą droga biegnie przez las. Markerem oznaczona jest leśniczówka na polanie Brzeziny; w lewo odchodzi tu droga do wsi Murzasihle, a nieco dalej w prawo - droga prowadzącą Doliną Suchej Wody aż do "Murowańca", którą dowozi się zaopatrzenie do schroniska (nie jest jednak dostępna dla samochodów prywatnych i nie ma też znaczenia jako szlak turystyczny). Niecałe 5 km za Brzezinami leży Zazadnia (907 m), niewielka łąka nad Filipczańskim Potokiem, skąd można zrobić wycieczkę Sanktuarium Maryjnego na Wiktorówkach , na malowniczą Rusinową Polanę (1180-1300 m) i Gęsią Szyję (1489), szczyt niewysoki, ale oferujący wspaniałe widoki. Z Rusinowej Polany można też pójść w stronę Polany pod Wołoszynem (1250-1280 m), Wodogrzmotów Mickiewicza (1099 m) i schroniska w Dolinie Roztoki (1031 m), albo do parkingu przy Drodze Oswalda Balzera na polanie zwanej Palenicą Białczańską (980-990 m). Z Zazadniej droga wznosi się lasami na grzbiet zwany Wierchporońcem (1105 m), na którym w punkcie oznaczonym markerem łączy się z drogą 960 z Bukowiny Tatrzańskiej.

Z Wierchporońca Droga Oswalda Balzera, dotąd biegnąca mniej więcej równoleżnikowo, kieruje się na południe, obniżając się serpentynami w Dolinę Białki, największą w całych Tatrach. Po 3 km droga doprowadza do Łysej Polany (971 m) (przejście graniczne ze Słowacją), a następnie kolejno do Palenicy Białczańskiej (980-990 m), następnie do zbudowanego ok. 1900 roku dwuprzęsłowego kamiennego mostu (1099 m) na potoku Roztoka, w pobliżu serii wodospadów, zwanych Wodogrzmotami Mickiewicza, Polany Włosienica (1310 m) i wreszcie do schroniska (1405 m) nad Morskim Okiem (ok. 8,5 km z Palenicy Białczańskiej).

Dla pojazdów samochodowych Palenica Białczańska jest ostatnim miejscem na Drodze Oswalda Balzera, do którego można dojechać; samochody trzeba zostawić na ogromnym tutejszym parkingu (warto przy tym pamiętać, że mimo wielkości parkingu, w sezonie i przy dobrej pogodzie trudno będzie znaleźć miejsce, jeśli się nie przyjedzie dostatecznie wcześnie). Dalszy odcinek jest dla ruchu samochodowego zamknięty. Część turystów pokonuje ten odcinek pieszo (ok. 2 godz.), cześć korzysta z oczekujących na Palenicy "fasiągów", dorożek konnych, którymi można dojechać aż do Polany Włosienica, skąd jest już do Morskiego Oka tylko 1,5 km (ok. 25 min.).

Tak, jak Kuźnice są najważniejszym punktem początkowym wycieczek w rejonie Doliny Kondratowej i Doliny Gąsienicowej, tak Palenica Białczańska stanowi dla większości turystów punkt startu wypraw w rejonie Doliny Pięciu Stawów i Doliny Rybiego Potoku.

Dolina Pięciu Stawów Polskich (zazwyczaj zwana krócej Doliną Pięciu Stawów) to górne piętro Doliny Roztoki (markerem oznaczone jest położone na wysokości 1031 m schronisko na polance Roztoka, poniżej Wodogrzmotów Mickiewicza), jednego z trzech odgałęzień wielkiej Doliny Białki (pozostałe dwa to Dolina Waksmundzka, wcięta między masywy Koszystej (2193 m) i Wołoszyna (2150 m) oraz Dolina Rybiego Potoku, uważana za jedną z najpiękniejszych w Tatrach). Od południowego zachodu dolina jest ograniczona odcinkiem głównej grani Tatr od Świnicy (2301 m) do Szpiglasowego Wierchu (2172 m). Nazwa doliny pochodzi od kilku polodowcowych jezior, z których największym jest Wielki Staw Polski (ponad 31 ha powierzchni); pozostałe jeziora to: Zadni Staw Polski, Czarny Staw Polski, Mały Staw Polski, oraz Przedni Staw Polski, nad którym stoi na wysokości 1671 m schronisko (Schronisko Pięciostawiańskie) oznaczone markerem , będące jedną z głównych baz noclegowych w Tatrach Polskich.

Dolina Pięciu Stawów jest bodaj najtrudniej dostępną z dolin Tatr Polskich; najłatwiejszą drogą jest droga z Doliny Roztoki, od Wodogrzmotów Mickiewicza (ok. 2 godz., za znakami zielonymi). Z Doliny Pańszczycy można tu dojść przez przełęcz Krzyżne (2112 m), najpopularniejszą drogą jest droga przez Zawrat (2159 m) (choć, jak wspomniano wyżej, można też zejść do Doliny Pięciu Stawów z Koziego Wierchu (2291 m) lub z Koziej Przełęczy) (2137 m). Z kolei z sąsiadującj od południowego wschodu Doliny Rybiego Potoku (szlak zaczyna się paręset metrów przed schroniskiem nad Morskim Okiem) można dojść do Doliny Pięciu Stawów przez oznaczoną markerem rówień w północno-wschodnim grzbiecie Opalonego Wierchu położoną na wysokości 1683 m (noszącą nazwę Wolarnia lub Rówień nad Kępą), albo przez Szpiglasową Przełęcz (2110 m).

W Dolinie Pięciu Stawów, leżącej między Doliną Gąsienicową i kotliną Morskiego Oka w Dolinie Rybiego Potoku, przeważa ruch tranzytowy; do "klasycznych" wypraw tatrzańskich należy droga z Zakopanego do Morskiego Oka przez Zawrat i Opalone, często schodzi się też do Doliny Pięciu Stawów i dalej do Doliny Roztoki w drodze powrotnej z którejś z wycieczek w otoczeniu Doliny Gąsienicowej (np. Z Koziego Wierchu lub z przełęczy Krzyżne), albo idąc od Morskiego Oka przez Szpiglasową Przełęcz; przejścia w odwrotnych kierunkach są mniej interesujące i mniej popularne. Atrakcją jest oznaczony markerem wodospad znany jako Siklawa.

Kotlina Morskiego Oka, dużego (ok. 35 ha powierzchni) i głębokiego (ok. 50 m) jeziora pochodzenia polodowcowego położonego na wysokości 1395 m, uchodzi za jeden z najpiękniejszych rejonów w Tatrach, a spacer wokół jeziora, z kilkoma łagodnymi i krótkimi podejściami i zejściami, dostępny dla osób starszych i małych dzieci, jest jedną z najłatwiejszych, najprzyjemniejszych i najbardziej popularnych wycieczek w Tatrach Wysokich. Na morenie nad jeziorem, na wysokości 1405 m, stoi schronisko (tzw. Nowe Schronisko), odwiedzane w sezonie nawet przez ponad 10 tys. osób dziennie (co powoduje, że okolice schroniska przypominają niestety teren popularnej galerii handlowej w okresie wyprzedaży). Nawet wówczas jednak widok na samo jezioro i jego otoczenie jest przepiękny - na wprost Mięguszowieckie Szczyty (Mięguszowiecki Szczyt Wielki (2438 m), Mięguszowiecki Szczyt Pośredni (2393 m) i Mięguszowiecki Szczyt Czarny (2419 m)), z prawej Cubyryna (2376 m) i charakterystyczny szczyt Mincha (2070 m), z lewej grań biegnąca w kierunków Rysów (2499 m).

Znad Morskiego Oka prowadzi kilka interesujących szlaków turystycznych. Jeden z nich, oznakowany kolorem żółtym (początek szlaku tuż koło schroniska), prowadzi na zachód, w stronę Dolinki za Mnichem (1785-2100 m). Na progu Dolinki za Mnichem w miejscu oznaczonym markerem droga rozdwaja się: znaki żółte prowadzą na Szpiglasową Przełęcz (2110 m), skąd można wejść na pobliski Szpiglasowy Wierch (2172 m), natomiast znaki czerwone - na Wrota Chałubińskiego (2022 m). Z miejsca położonego w pobliżu południowego krańca Morskiego Oka, oznaczonego markerem , można wejść (45 min. od schroniska) nad Czarny Staw (1583 m), skąd można wyruszyć na jedną z dwóch wspaniałych wysokogórskich, niezbyt łatwych wycieczek: na Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem (2307 m) (od Czarnego Stawu 2.30 godz.), druga na Rysy (2499 m), najwyższy szczyt Tatr polskich, słynący z najwspanialszej panoramy w całych Tatrach (od schroniska nad Morskim Okiem 3.30 godz., od Czarnego Stawu 2.45 godz.).

• Zakopane, niegdyś najważniejszy ośrodek narciarski, "zimowa stolica Polski", obecnie nie ma już takiego znaczenia, m.in. dlatego, że miłośnicy narciarstwa i innych sportów zimowych mają dziś do dyspozycji niczym (poza kosztami) nieograniczony dostęp do licznych krajowych i zagranicznych stacji narciarskich, w tym alpejskich, zapewniających bez porównania bardziej interesujące trasy, bez porównania lepszą infrastrukturę narciarską i prawie zawsze lepsze warunki śniegowe.