Val Bregaglia

Val Bregaglia - to długa na 32 km alpejska dolina położona w Szwajcarii i we Włoszech, między przełęczą Maloja (Malojapass) a Chiavenną . Dnem doliny, wzdłuż rzeki Mera , biegnie od przełęczy Maloja do granicy z Włochami droga 3, za granicą włoską zmieniająca nazwę na SS37, łącząca się w Chiavennie z drogą SS36, prowadzącą od przełęczy Splügenpass (Passo dello Spluga) na północnym krańcu regionu Valchiavenna w stronę Jeziora Como i dalej na południe, w kierunku Mediolanu (➤ mapka)(➤ mapka).

"Val Bregaglia" jest nazwą włoską i retoromańską; w podobnym do retoromańskiego dialekcie lombardzkim ("Bargaiot"), którym mówi większość mieszkańców szwajcarskiej części doliny, dolina nosi nazwę "Val Bargaja", a w niemieckim - nazwę "Bergell". Szwajcarska, górna część doliny, zamieszkała w dużej części przez potomków włoskich protestantów, którzy uciekając przed prześladowaniami osiedlili się tu w połowie XVI wieku, jest większa i obejmuje dawne szwajcarskie gminy Vicosoprano, Stampa (część gminy Stampa), Bondo, Soglio i Castasegna (od 1 stycznia 2010 roku wchodzące w skład gminy Bregaglia należącej administracyjnie do regionu Maloja w kantonie Gryzonia. Dolna, włoska część doliny, należąca do prowincji Sondrio w Lombardii, obejmuje gminy Villa di Chiavenna i Piuro.


Różnica wysokości między najwyższym a naniższym punktem doliny wynosi prawie 1500 m: przełęcz Maloja, łączącą doliną Val Bregaglia z Górną Engadyną, leży na wysokości 1815 m, a Chiavenna - na wysokości 333 m n.p.m. Na najwyższym pętrze doliny poniżej przełęczy, na wysokości 1458 m n.p.m., leży Casaccia (dawniej część gminy Vicosoprano), miejscowość, z której można przez przełęcz Septimerpass (niegdyś jedno z najważniejszych przejść transalpejskich) przeprawić się do Bivio w dolinie Oberhalbstein (retoromańska nazwa oficjalna: Surses). Niżej leżą Vicosoprano (1067 m n.p.m.) i Stampa (994 m n.p.m.), a jeszcze niżej Bondo (823 m n.p.m.) i Castasegna (696 m n.p.m.); na zboczu między Bondo a Castasegną, na prawym brzegu rzeki, leży Soglio (1090 m n.p.m.). Dwiema głównymi miejscowościami we włoskiej części doliny są Villa di Chiavenna (633 m n.p.m.) i Piuro (382 m n.p.m.).

Dolina, licząc od przełęczy Maloja, biegnie najpierw na południowy zachód, poźniej, od wylotu doliny Val da l’Albigna (zob. niżej), mniej więcej równoleżnikowo. Szczytem alpejskim położonym najbliżej przełęczy Maloja, na północno-wschodnim krańcu doliny, jest wysoki na 2780 m n.p.m. Piz Lunghin należący do pasma górskiego Albula, położony na południowy wschód od wspomnianej już przełęczy Septimerpass. Między Piz Lunghin a Septimerpass, tuż pod szczytem, na wysokości 2645 m n.p.m., leży przełęcz Pass Lunghin, szczególne (jedyne w Europie) miejsce, gdzie stykają się zlewiska trzech mórz: Morza Północnego (rzeki Gelgia / Julia i następnie Ren), Morza Śródziemnego (rzeki Mera i Pad) oraz Morza Czarnego (rzeki Inn i Dunaj).


Dalej, poczynając od Vicosoprano, dolinę od północy ogranicza pasmo znane jako Oberhalbsteiner Alpen, a od południa pasmo Bergaglia / Bergell. Do ważniejszych szczytów Oberhalbsteiner Alpen należą Piz Turba (3018 m), Piz Piot (3053 m) , Piz Duan (3131 m), Gletscherhorn (3107 m) i Pizz Gallagiun / Pizzo Galleghione (3107m). Pasmo Bregaglia / Bergell oddziela dolinę Val Bregaglia od włoskiej Lombardii. Najwyższy szczyt pasma, Monte Disgrazia , leży całkowicie po stronie włoskiej. Ważniejszymi szczytami w grani, którą biegnie granica szwajcarsko-włoska, są m.in. Piz Badile (3308 m), Piz Cengalo (3369 m), Pizzi Gemelli (3262 i 3225 m), dalej Cima della Bondasca (3289 m), Pizzo di Zocca (3174 m), Cima di Castello (3388 m), Monte Sisson e (3330 m), Cima di Rosso (3366 m) i Monte del Forno (3214 m).

Pasmo Bregaglia / Bergell słynie z pięknych i trudnych tras wspinaczkowych, w tym, od strony Val Bregaglia, dróg w masywach Piz Badile, Piz Cengalo, Pizzi Gemelli, a także w masywie Sciora (3275 m), położonym w grani bocznej oddzielającej dolinę Val Bondasco od doliny Val da l'Albigna , którą płynie rzeka Albigna i w której działa jedna z trzech elektrowni wodnych w dolinie Val Bregaglia (druga jest w Bondo, a trzecia w Castasegna). Markerem oznaczone jest duże jezioro zaporowe Lago di Albinga / Albingasee, położone na wysokości 2163 m. n.p.m.; do zapory można się dostać kolejką linową, której dolna stacja oznaczona jest markerem . Trzecią doliną boczną doliny Val Bregaglia jest Val Forno , biegnąca mniej więcej południkowo, między masywami Monte del Forno i Piz Bacun (3244 m).

Dnem doliny, jak już wspomniano, płynie rzeka Mera (w dialekcie lombardzkim: Maira), która ma swe źródła w pobliżu Piz Piot i płynie najpierw na wschód, w pobliżu miejscowości Casaccia skręca na południe, następnie na zachód, by ostatecznie w Chiavennie skręcić na południe, w stronę jeziora Lago di Mezzola i Jeziora Como .



Dolina Val Bregaglia była zamieszkała od czasów prehistorycznych. Od ok. 100 roku p.n.e. znajdowała się pod panowaniem rzymskim (najpierw w prefekturze Como, później włączona do prowincji Raetia Prima). Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego przez pewien czas należała do Ostrogotów, później do Longobardów i wreszcie do Franków. W X wieku cesarz Otton I przekazał dolinę pod kontrolę biskupa Churu i odtąd przez stulecia pozostawała w strefie wpływów Churu - najpierw jako siedziby biskupa, później jako ośrodka administracyjnego państwa znanego Freistaat der Drei Bünde, stanowiącego od przełomu XV i XVI wieku sprzymierzony ze Starą Konfederacją Szwajcarską zalążek dzisiejszej Gryzonii. Od 1803 roku Val Bregaglia jest częścią Gryzonii jako kantonu Szwajcarii.

Dziś jedną z głównych gałęzi gospodarki doliny Val Bregaglia jest - obok rolnictwa i produkcji energii elektrycznych - turystyka. Dla większości turystów główną atrakcją doliny Val Bregaglia są otaczające ją góry. Dla wspinaczy celem będzie przede wszystkim wspomniana przed chwilą dolina Val Bondasco. Na poważne, dostępne tylko dla osób przygotowanych, doświadczonych i dobrze wyposażonych, ale nie wymagające wspinaczki wyprawy górskie można się wybrać zarówno po północnej stronie doliny, w grupie Oberhalbstein, jak postronie południowej, w rejonie dolin Val Forno i Val da l’Albigna w paśmie Bregaglia; dla osób zainteresowanych łatwiejszymi wycieczkami dolina oferuje ok 180 km szlaków pieszych, z których bardziej popularnymi są tzw. Via Panoramica (Sentiero Panoramico) trawersująca południowe zbocza Oberhalbsteiner Alpen, ze spektaluarnymi widokami na dolinę i pasmo Bregaglia, oraz tzw. Via Bregaglia, prowadząca z przełęczy Maloja na zachód, w stronę granicy z Włochami (i dalej, do włoskiej Chiavenny). Dolina może też być interesująca dla osób uprawiających kolarstwo górskie, a w zimie - dla amatorów naciarstwa biegowego lub spacerów na rakietach śnieżnych.


Szczególnymi atrakcjami doliny Val Bregaglia są występujące tu w wielu miejscach spektakularne formy skalne zwane "kotłami olbrzymów" (Marmitte dei Giganti) oraz zwracający uwagę, widoczny z daleka dwustopniowy 170-metrowy wodospad Cascate di Acquafraggia (w Piuro, we włoskiej części doliny), o którym wspominał m.in. Leonardo da Vinci w swoim Kodeksie Atlantyckim.

Osoby zainteresowane historią i kulturą regionu znajdą w wielu miejscowościach doliny Val Bregaglia cenne zabytki architektury z różnych okresów historycznych, od czasów rzymskich, poprzez Średniowiecze do czasów nowożytnych, warte odwiedzenia muzea (z których za najciekawsze uchodzi muzeum doliny Val Bregaglia mieszczące się w budynku znanym jako Ciäsa Granda w miejscowości Stampa), odrestaurowane tradycyjne urządzenia rolnicze i warsztaty rzemieślnicze, oraz liczne ślady życia i twórczości wybitnych związanych z regionem artystów, zwłaszcza artystycznej rodziny Giacomettich wywodzącej się ze Stampy, a także Giovanniego Segantiniego, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli realistycznego symbolizmu, który ostatnie 5 lat życia spędził w Maloi. Więcej informacji o tego rodzaju atrakcjach można znaleźć na stronach Bregaglia i Valchiavenna.