Valtellina

Valtellina (nazwa niemiecka: Veltlin) - to dolina w Alpach Retyckich, położona wraz ze swoimi dolinami bocznymi (z jednym wyjątkiem) we włoskim regionie Lombardia, na granicy ze Szwajcarią (wspomnianym wyjątkiem jest dolina Val Poschiavo, włoskojęzyczna, ale należąca prawie w całości do Szwajcarii). Prawie cała włoska część Valtelliny leży w prowincji Sondrio; niewielkie fragmenty w prowincjach Como i Lecco. Połączona strategicznie między północną Italią a Niemcami dolina była w przeszłości wielokrotnie sceną działań wojennych (również na tle religijnym). Dziś znana jest jako tradycyjny region winiarski oraz ważny włoski region turystyczny - w lecie położone w dolinie miejscowości mogą być dobrym punktem wyjścia dla wycieczek i poważniejszych wypraw górskich, w zimie działa w Valtellinie kilka ośrodków narciarskich, a przez cały rok kilka ośrodków termalnych. Największą miejscowością doliny jest stolica prowincji, Sondrio ; innymi ważniejszymi miejscowościami są Tirano , Bormio i Livigno

Valtellina to dolina rzeki Addy , mającej swe źródła w małej alpejskiej dolinie Val Alpisella (niedaleko Livigno) i wpadającej do Jeziora Como w pobliżu jego północnego krańca. Stąd dolny odcinek Valtelliny biegnie w przybliżeniu równoleżnikowo na wschód. Po północnej stronie doliny rozciąga się, od zachodu, pasmo Monti della Val Bregaglia / Bergeller Berge z najwyższym szczytem Monte Disgrazia (3678 m) oraz grupa Bernina (Berninagruppe) z najwyższym szczytem Piz Bernina (4049 m), najwyższym szczytem Alp Retyckich i całych Alp Wschodnich, oddzielonymi przełęczą Murettopass / Passo del Muretto (2562 m), przez którą można z Valtelliny przejść na szwajcarską stronę, do doliny Val Bregaglia . Po stronie południowej Valtelliny leżą Alpy Bergamskie (znane też jako Alpi Orobie), z najwyższym szczytem Pizzo Coca .

Górna Valtellina zaczyna się w rejonie Tirano (gdzie na północny zachód odchodzi wspomniana wyżej boczna dolina Val Poschiavo , biegnaca w stronę miejscowości Poschiavo i następnie położonej na wysokości 2328 m przełęczy Bernina (Berninapass) ), zmieniając tu kierunek na północno-wschodni, w stronę kotliny Bormio. Ta część doliny jest ograniczona od wschodu grupą Sobretta-Gavia oraz grupą Ortlera (z wznoszącym się na wysokość 3905 m szczytem Ortlera ), a od zachodu pasmem Alpi di Livigno z Cima Piazzi .

Najważniejszymi miejscowościami Valtelliny, poza wspomnianymi już wyżej Sondrio, Tirano, Bormio i Livigno, są Morbegno , Teglio , Aprica , Tirano , Grosio i Sondalo . Do ważniejszych dolin bocznych doliny Valtellina na terenie Włoch należą dolina Val Masino , podchodąca pod najwyższe szczyty pasma Monti della Val Bregaglia, dolina Valmalenco (ze znaną miejscowością turystyczną Chiesa in Valmalenco ), Val Grosina , Valfurva (z Santa Caterina di Valfurva ), wreszcie Val di Livigno (która nie jest, ściśle rzecz biorąc, doliną boczną Valtelliny, ale z powodów kulturowych jest do regionu Valtelliny zaliczana).

Kilka dolin bocznych wychodzi z kotliny Bormio - na zachód dolina Valdidentro, gdzie zbiegają się Val Viola i Val Foscagno (z tej ostatniej doliny można przez przełęcz Passo del Foscagno przejechać do doliny Livigno), na północ Valle del Braulio, wzdłuż której prowadzi droga na położoną na wysokości 2758 m przełęcz Stelvio (Passo dello Stelvio), przez którą można się dostać do doliny Val Venosta (od drogi na przełęcz Stelvio odchodzi na północ droga przez Umbrailpass (2501 m) do doliny Val Müstair / Münstertal ), na wschód dolina Valfurva , dnem której biegnie droga regionalna prowadząca przez wspomnianą wyżej miejscowość Santa Caterina di Valfurva i położoną na wysokości 2618 m przełęcz Gavia (Passo di Gavia) do górnych partii doliny Valcamonica .

Z tą ostatnią doliną łączą Valtellinę także dwie inne przełęcze: położona na wysokości 1852 m przełęcz Passo del Mortirolo (uważana, obok wspomnianych wyżej Passo dello Stelvio i Passo di Gavia, za jedną z przełęczy najtrudniejszych do zdobycia na rowerze i wielokrotnie będąca elementem jednego z etapów wyścigu Giro d'Italia) oraz przełęcz Passo dell'Aprica (1200 m), uważana za najłatwiejsze i najwygodniejsze połączenie Valtelliny z doliną Valcamonica.

Markerem oznaczona jest dolina Valle di Fraele, znana z dwóch jezior zaporowych zasilanych głównie wodami Addy oraz dwóch charakterystycznych wież znanych jako Torri di Fraele stojących przy wjeździe do doliny z Valdidentro.






Sondrio, liczące ok. 22 tys. mieszkańców, stolica prowincji o tej samej nazwie (Provincia di Sondrio), leży w dolnej Valtellinie, rozciągającej się mniej więcej równoleżnikowo na wschód od rejonu połnocnego krańca Jeziora Como, na wysokości 360 m n.p.m.. Po północnej stronie doliny leży, licząc od zachodu, pasmo Alp Retyckich znane jako Monti della Val Bregaglia / Bergeller Berge z najwyższym szczytem Monte Dsgrazia (3678 m), a dalej grupa Bernina (Berninagruppe) z najwyższym szczytem Piz Bernina (4049 m), nawyższym szczytem Alp Retyckich i całych Alp Wschodnich; pasma te oddziela przełęcz Murettopass / Passo del Muretto (2566 m), umożliwiająca przejście z Valtelliny, doliną Valmalenco, przez miejscowość Chiesa in Valmalenco , znany całoroczny ośrodek turystyczny, do szwajcarskiego odcinka doliny Val Bregaglia . Po stronie południowej Valtelliny leżą Alpy Bergamskie (znane też jako Alpi Orobie), z najwyższym szczytem Pizzo Coca .

Do najważniejszych zabytków i atrakcji turystycznych Sondrio należą Castel Masegra, dominujący nad Sondrio, należący niegdyś do rodziny Salis z Gryzonii, mieszczący dziś muzeum historyczne (Museo Storica Castello Masegra) poświęcone dominacji Gryzonii w Valtelinie w latach 1512-1797, muzeum regionalne (Museo Valtellinese di Storia ed Arte), mające siedzibę w dawnym Palazzo Sassi, a także pochodząca z XII wieku (pierwotnie romańska, przebudowana w pierwszej połowie XIX wieku w stylu neoklasycystycznym) kolegiata Santi Gervasio e Protasio) i Palazzo Pretorio, dawna siedziba władz regionalnych, stojące w rejonie jednogo z ważniejszych placów Sondrio, Piazza Campello.










Tirano - to liczące ok. 9 tys. mieszkańców miasto położone 32 km na półocny wschód od Sondrio i 41 km na południowy zachód od Bormio . Tirano leży na wysokości 441 m n.p.m., nad Addą, w pobliżu początku górnego odcinka doliny biegnącego z południowego zachodu na północny wschód w stronę kotliny Bormio, 2,5 km od granicy ze Szwajcarią, u wylotu doliny Poschiavo (Val Poschiavo) biegnącej, jak już wspomniano wyżej, w kierunku przełęczy Bernina i dalej Engadyny. Tirano jest stacją końcową wąskotorowej linii kolejowej (znanej jako Bernina Express) należącej do zabytkowych sieci Kolei Retyckich, łącząca Tirano z Sankt Moritz w Szwajcarii i będąca jedną z najppularniejszych atrakcji turystycznych regionu. Za najważniejszą atrakcję turystyczną Tirano uważa się sanktuarium maryjne, wzniesione na początku XVI wieku, będące wciąż celem pielgrzymek. W historycznym centrum miasta zachowało się też wiele sakralnych i świeckich zabytków pochodzących z XVI-XVI wieku; są też pozostałości fortyfikacji i bram miejskich z XVIV -XV wieku.











Miasto liczy ok. 4,2 tys. mieszkańców. Leży nad rzeką Adda, na obrzeżach lombardzkiej części Parku Narodowego Stelvio (Parco Nazionale dello Stelvio), jednego z najstarszych (założonego w 1935 roku) i największych tego rodzaju parków we Włoszech, na wysokości 1225 m n.p.m., w kotlinie otoczonej od zachodu i północy pasmem Alpi di Livigno, z najwyższym szczytem Cima Piazzi (3439 m), od północnego wschodu grupą Ortlera (Ortler-Gruppe), z najwyższym szczytem grupy, Ortlerem (3905 m), oznaczonym markerem , od południowego wschodu grupą Sobretta-Gavia (dawniej zaliczaną do grupy Ortlera), z najwyższym szczytem Monte Sobretta (3296 m). Całoroczna miejscowość turystyczna, znana m.n. ze źródeł wód termalnych, znanych już w Starożytności, i odwiedzanych przez przedstawicieli ówczesnej rzymskiej arystokracji. W zimie Bormio jest jednym z ważniejszych włoskich ośrodków narciarskich, oferujących tereny położone na wysokości 1225-3012 m na stokach masywów położonych na południowy zachód i południowy wschód od Bormio, odpowiednio w pasmach Alpi di Livigno i Sobretta-Gavia. Ośrodek oferuje trasy narciarskie o łącznej długości ok. 50 km, o różnym stopniu trudności, oraz odpowiednią infrastrukturę narciarską (kilkanaście wyciągów). W lecie Bormio może być dobrą bazą wypadową do wycieczek pieszych i bardziej zaawansowanych wypraw górskich, a także dla osób uprawiających kolarstwo, mogących sprawdzić swoje możliwości na wymagających podjazdach na położone w pobliżu Bormio wysokie przełęcze, zwłaszcza Passo dello Stelvio i Passo di Gavia .





Livigno, liczące ok. 6,5 tys. mieszkańców, leży na wysokości 1816 m n.p.m., w pobliżu granicy ze Szwajcarią. Jest główną miejscowością długiej na kilkanaście kilometrów, biegnącej mniej więcej południkowo doliny o tej samej nazwie (Val di Livigno), położonej w paśmie Alpi di Livigno. Do połowy XX wieku dolina Livigno, odznaczająca się bardzo surowym, zimnym i suchym klimatem, dużymi opadami śniegu i zagrożeniem lawinami, była praktycznie przez 9 miesięcy w roku odcięta od świata. Po uruchomienu dojazdu do Livigno przez Passo del Foscagno, a zwłaszcza po budowie wspomnianego tunelu, rejon zaczął się szybko rozwijać jako rejon turystyczny, dziś znany w lecie z licznych szlaków turystyki pieszej i rowerowej, a w zimie jako jeden z największych i najważniejszych we Włoszech ośrodków narciarskich. Dodatkową atrakcją przyciągającą turystów jest status Livigno jako strefy wolnocłowej.